José van der Aa Vrijwilliger van het Jaar

Tijdens de jaarvergadering van heemkundekring De Kommanderij Gemert op dinsdag 26 maart werd José van der Aa-Vogels uit Handel gehuldigd als Vrijwilliger van het Jaar. Ze ontving de bloemen uit handen van voorzitter Leo Holleman.

José is één van de vrijwilligers die bij het Gemeentearchief aan de Ruijschenberghstraat bezoekers van dienst is op hun zoektocht naar historische gegevens die daar te vinden zijn in registers en andere oude documenten. Verder maakt ze deel uit van de fotowerkgroep en de werkgroep bijnamen van de heemkundekring. Ook was ze één van de samenstellers van het boek ‘Van Haenle tot Handel’ dat in 2020 in samenwerking met heemkundekring De Kommanderij Gemert is uitgegeven.

(Foto Anneke Verspaget)

Publicatiedatum dinsdag 26 maart 2024.

Gímmers is oer-Nederlands

Gemerts dialect behoort tot de Nederduitse talen, in de middeleeuwen behorend tot het Diets. Ad Otten had een lijvig oud woordenboek opgeduikeld waarin staat dat Diets Nederlands betekent. Gemerts dialect is dus oer-Nederlands.
Hij vertelde er enthousiast over tijdens de tiende Verhalentafel die op woensdag 13 maart werd gehouden in het Boerenbondsmuseum. Tijdens de Verhalentafel halen Gemertenaren herinneringen op rond een behaald thema. Eerder onderwerpen waren bijvoorbeeld de geschiedenis van de ouderenzorg, de brandweer en de Gímmerse negossie. Dit keer was de Gímmerse taol het onderwerp. Ad Otten vertelde over de herkomst van Gemertse woorden, Piet en Wim Vos legden uit welke aanbevelingen er zijn voor het schrijven van dialect en enkele Gemertenaren die het dialect nog vrijwel dagelijks spreken, filosofeerden over de toekomst van het dialect.
Enkele tientallen belangstellenden woonden de Verhalentafelmiddag bij.  

(Foto Paul Verhees: Ad Otten, links op de foto, vertelt over de Gímmerse taal)

Om dit onderwerp op Omroep Centraal te bekijken: klik hier

Publicatiedatum donderdag 14 maart 2024.

Kinderen presenteerden eigen Gemerts volkslied

Leerlingen van de basisscholen De Pandelaar en ’t Einder in Gemert presenteerden dinsdagmiddag 27 februari hún versie van het Gemerts volkslied ‘Van wor ik bén’. Dat gebeurde in het Boerenbondsmuseum in aanwezigheid van burgemeester Michiel van Veen en een aantal genodigden.

Het door pastoor Poell geschreven volkslied bestond vorig jaar precies een eeuw en dat was voor heemkundekring De Kommanderij Gemert aanleiding om een lespakket samen te stellen voor basisschoolkinderen. De leerlingen maakten kennis met het in oud Gemerts dialect geschreven volkslied en kregen de opdracht om een eigentijds couplet toe te voegen. Ook Harry Slits van de heemkundekring schreef een nieuw couplet.

Het lespakket Tophit bestond verder uit een les pottenpakken door docent Martin van de Tillaart bij KunstLokaal, waarbij de leerlingen hun beleving van het volkslied en erfgoed beeldend konden uitdrukken. Ook spraken de leerlingen met ouderen over wat erfgoed is. De ouderen toonden voorwerpen die zij vroeger gebruikten en zelf mochten de kinderen aan de ouderen voorwerpen tonen die ze nu zelf gebruiken en die vroeger niet bestonden.

Heemkundekring De Kommanderij Gemert zet vaker lesprojecten op voor scholieren met het doel ze kennis te laten maken met de plaatselijke geschiedenis. Namens de heemkundekring werd dit project uitgevoerd door Susan Fransen, Niels van den Eijnde, Mieke Vos en Carie van de Kruijs. Het project, waaraan  zo’n 120 leerlingen uit de groepen 7 en 8 deelnamen, bleek een groot succes.

Om dit onderwerp te bekijken op Omroep PeelRand: klik hier
Om dit onderwerp te bekijken op Omroep Centraal TV: klik hier

Expositie Macropedius nog tot 1 februari

De tentoonstelling over Georgius Macropedius in de hal van het gemeentehuis is verlengd tot 1 februari. De tentoonstelling is ingericht door historicus dr. Henk Giebels na drie voorstellingen begin november van Macropedius’ toneelstuk ‘Hecastus’ door toneelvereniging ’t Gat. De expositie zou duren tot eind december maar is nu een maand langer te zien.

 

Jaarprogramma 2024

Het gedrukte jaarprogramma voor 2024 van heemkundekring De Kommanderij Gemert is rond de kerstdagen verspreid onder de leden.
Alle activiteiten zijn ook te vinden in de rubriek ‘Agenda’ op deze website. Eventuele aanpassingen van het programma in de loop van het jaar, zoals afgelastingen, wijziging van tijd of plaats, en aanvullingen worden hier ook bijgehouden.

Publicatiedatum woensdag  27 december 2023

Gemerts volkslied op ’t Einder

Heemkundekring De Kommanderij Gemert heeft voor basisscholen een lespakket samengesteld naar aanleiding van het honderdjarig bestaan van het Gemerts volkslied ‘Van wor ik bén?’ De kinderen mogen daarmee een eigentijds couplet toevoegen aan het volkslied. Ook komen vragen aan de orde als: wat is typischs Gemerts, wat is Gemerts dialect en wat is Gemerts erfgoed. In één les konden ze bijvoorbeeld eigentijdse spullen tonen aan ouderen, waarvan ze dachten dat die niet wisten wat het was. En ouderen toonden spullen aan de kinderen, waarvan ze dachten dat die niet wisten wat het was. De lokale Omroep Centraal maakte bij basisschool ’t Einder opnamen van die les. Klik hier om die te bekijken.

Publicatiedatum woensdag 29 november 2023

Omgevingsvisie

De gemeente Gemert-Bakel is bezig een omgevingsvisie op te stellen, waarmee de gemeenteraad de globale kaders voor ruimtelijke ordening voor de komende decennia vaststelt. Het gaat daarbij onder meer om plannen voor woningbouw, infrastructuur, waterhuishouding, natuurgebieden en erfgoed. Alle geledingen uit de samenleving krijgen daarbij de gelegenheid hún visie te geven op de ruimtelijke ordening in de toekomst. Ook heemkundekring De Kommanderij Gemert heeft zijn visie geven. De integrale tekst volgt hier:

Omgevingsvisie gemeente Gemert-Bakel
inbreng van Heemkundekring De Kommanderij Gemert, november 2023

Eén van de statutair vastgestelde doelen van Heemkundekring De Kommanderij Gemert is de belangen te behartigen van cultuurhistorie en erfgoed in Gemert, Handel, De Mortel en Elsendorp. Bij de omgevingsvisie gaat het de heemkundekring dan voornamelijk om ruimtelijke aspecten.

Cultuurhistorische elementen en hun waarde
Cultuurhistorische elementen geven een dorp of een gebied een eigen karakter en geven het onderscheid aan met andere gebieden en plekken. Ze bepalen de eigenheid van een gebied en leggen daarmee de identiteit vast. Ze maken de geschiedenis zichtbaar, leveren een grote positieve bijdrage aan de kwaliteit van de woonomgeving en bieden veel kansen voor recreatie en toerisme. Ze zorgen ervoor dat bewoners zich betrokken voelen bij hun woonomgeving.

Stand van zaken
In 2009 werd door een extern bureau een erfgoedkaart voor de gemeente opgesteld. De kaart was in de ogen van de heemkundekring zeker niet volledig. De toezegging dat de erfgoedkaart na vijf jaar zou worden herzien, is nog steeds niet nagekomen. Nog steeds wordt de achterhaalde erfgoedkaart bij nieuwe ontwikkelingen gebruikt als toetsingskader. Ook bij de nieuwe omgevingsvisie dreigt dat te gebeuren. Na 2009 zijn niet alleen opvattingen veranderd, maar zijn door onderzoek nieuwe inzichten verkregen. Het is de hoogste tijd om een kwalitatief goede erfgoedkaart op te stellen, die op een adequate manier wordt geïntegreerd in de omgevingsvisie.

Gemert als geheel
Het meest kenmerkend voor de ruimtelijke cultuurhistorie van Gemert is het onderscheid tussen het voormalige peelgebied in het oosten en het oude woon- en cultuurgebied in het westen. Dat grote verschil bestond nog rond 1900, toen de ontginning van de peel op gang kwam.
Het westelijk gebied van Gemert heeft daardoor een rijkere geschiedenis en heeft daarom ook veruit de meeste cultuurhistorische waarden en daar moeten we zuinig op zijn.
De cultuurhistorische verschillen tussen oude ontginning en peelgebied zijn gedurende de laatste 50 jaar kleiner geworden. Het is belangrijk om die verschillen weer beter zichtbaar te maken. Het grote verschil tussen die gebieden is de schaalgrootte. Het oude ontginningsgebied was 50 jaar geleden een kleinschalig gebied met veel perceelsrandbegroeiing (bomenrijen, heggen, etc) en veel lokale paden. Het peelgebied is een groot open gebied en werd vanaf ca 1900 grootschalig ontgonnen.
Met het oog op de toekomst betekent het dat grootschalige ontwikkelingen zoals woonwijken en bedrijventerreinen alleen in het voormalige peelgebied gerealiseerd kunnen worden. Het is wenselijk om ontwikkelingen in gang te zetten om het westelijk deel van Gemert kleinschaliger in te richten, zodat de verschillen duidelijker naar voren komen. Ontwikkelingen moeten inspiratie halen uit het cultuurlandschap van vóór de ruilverkaveling. Terugbrengen van perceelsrandbegroeiing laat niet alleen cultuurhistorie tot zijn recht komen, maar is ook om ecologische reden wenselijk. Het verhoogt de aantrekkelijkheid van het landschap en daarmee woongenot en recreatie. Het landschap moet ‘behaagd’ worden.
Het voormalige peelgebied werd vanuit de oude ontginningen in eerste instantie nog kleinschalig ingericht. Het oostelijk deel van Gemert, met name de zuidkant van Elsendorp, wordt gekenmerkt door de voormalige landgoederen zoals Cleefswit, De Sijp, Vossenberg De Dompt, Pauwenhorst en de Krim. Ze zijn relatief grootschalig, maar met veel natuurcomponenten en opvallende ontginningsboerderijen.

De oude ontginningen
Het westelijk deel van Gemert wordt gekenmerkt door oude buurtschappen met geclusterde bewoning, oude akkers en nattere broekgronden. Het is belangrijk om de oude buurtschappen herkenbaar en onderscheidbaar te houden. Dat betekent dat de directe omgeving van een buurtschap open en onbebouwd moet blijven, waardoor het duidelijk eigenstandige ‘kernen’ blijven met hun eigen karakter. Verspreide bewoning rondom zo’n kern verstoort het afzonderlijke geheel. In een aanvullend beeldkwaliteitsplan van Gemert-Bakel zijn de waarde en de ontwikkelingsmogelijkheden van een aantal waardevolle buurtschappen aangegeven. Het is wenselijk om dat in het omgevingsplan te integreren.
Op wat grotere schaal is dit ook van toepassing op de kerkdorpen. Belangrijk is dat alle kerkdorpen hun zelfstandige identiteit behouden, ook in ruimtelijke zin. Dat betekent dat de dorpen niet aan elkaar moeten worden vast gebouwd, maar dat er duidelijke open ruimten rond de kerkdorpen blijven bestaan. De verdichting van de bebouwing langs de verbinding Gemert-De Mortel is nu al te ver doorgevoerd door ruimte-voor-ruimtekavels uit te geven. Bebouwing langs Zandstraat-Stap-St. Antoniusstraat moet niet verder toenemen. Om dezelfde reden is een nieuwe woonwijk rond bijvoorbeeld De Peij tussen Gemert en De Mortel onwenselijk. En om dezelfde reden is ontwikkeling van Handel aan de zuidzijde niet gewenst.

Gemert dorp
De woonkern Gemert heeft een uitzonderlijke ontwikkelingsgeschiedenis. Het oude domeingoed van de adellijke familie Van Gemert met het oude kasteel en het latere domeingoed van de Duitse Orde rond het huidige kasteel hebben ervoor gezorgd dat het huidige centrum Ridderplein-Kerkstraat-Nieuwstraat pas relatief laat werd bebouwd (pas vanaf 1400). Pas toen werden de oudere bebouwing in Binderseind (destijds Beekstraat) en Kruiseind (destijds Fellenoord) met elkaar verbonden tot een lang bebouwingslint. De domeinen aan de westzijde verhinderden uitbreiding in westelijke richting. Gemert werd een ‘scheef’ dorp waarvan de kern nu nog steeds aan de rand van het dorp ligt. Dat historisch bewoningspatroon is uniek en geeft Gemert een bijzondere en opvallende eigen identiteit.
De ontstane oude lintbebouwing ‘van Keske tot Keske’ verdient het om een beschermd dorpsgezicht te worden. Een uniek cultuurhistorisch gegeven met veel recreatieve potentie, dat niet bedreigd mag worden door toename van de bebouwing aan de westkant. De grenzen van de oude domeinhoven van de Van Gemerts en de Duitse Orde vormen nu nog steeds de dorpsgrens aan de westkant. Behoud van deze unieke structuur sluit aan bij de promotie van Gemert als voormalig Vorstendom.

Overgang dorp en buitengebied
Gemert dorp wordt aan de zuidkant, de oostkant en de noordkant omsloten door een provinciale weg. Het provinciaal beleid is dat zo veel mogelijk oversteekplaatsen worden afgesloten. Gemert dorp dreigt aan veel kanten gescheiden te worden van het buitengebied. Oversteken en een ommetje wandelen is of wordt onmogelijk. Een overgangsgebied is belangrijk voor een goede wisselwerking tussen woonwijk en platteland. Een nieuwe ‘rondweg’ aan de westzijde zou voor een complete isolatie zorgen. De barrière aan de oostkant zou aangepakt kunnen worden door uitbreiding van wonen aan de oostkant, zoals ook de oostkant van het bedrijventerrein zorgt voor enige samenhang.

Aandacht voor infrastructuur
Gemert kent nog veel elementen van de historische wegenstructuur. Dat is waardevol en dat moet zo blijven. De nog bestaande historische zandwegen verdienen een monumentale status en andere oude tracés zijn het behouden waard. Bij de inrichting van nieuwe woonwijken en bedrijventerreinen zou het uitgangspunt moeten zijn om de bestaande infrastructuur te behouden, zodat bewoners niet de weg kwijtraken na nieuwe ontwikkelingen. Herstel van zoveel mogelijk verdwenen elementen kan kwaliteit toevoegen. Ook bestaande bebouwing kan ingepast worden. Zo is het jammer dat bij aanleg en uitbreiding van het bedrijventerrein de buurtschap Wolfsbosch grotendeels is verdwenen.

Gewenste beleidskaders

• Cultuurhistorisch beleid gebaseerd op een gedegen erfgoedkaart, die regelmatig wordt bijgesteld.
• Archeologische beleid, gericht op behoud van archeologische sporen en op adequate maatregelen in geval van bedreiging.
• Beleid voor bouwhistorisch erfgoed en onderzoek.
• Beeldkwaliteitsplan, gericht op behoud en herstel van cultuurhistorische elementen.
• Maximale hoogte woningbouw vier bouwlagen om dorps karakter te waarborgen.

Namens bestuur heemkundekring De Kommanderij Gemert,
voorzitter L. G. Holleman

Literatuur
‘Gemerts Erfgoed, in het licht van nu’, 2016, onder redactie van Paul Verhees
‘Gemert in Beeld ‘nr. 19, Gemert 2016.
‘Landschappelijk erfgoed: verrijking van de leefomgeving’, Jan Timmers, in: Het stroomgebied van de Dommel, een landschapsbiografie, Woudrichem 2023.

Publicatiedatum woensdag 29 november 2023

 

Heemkundekringen brainstormen over toekomst

Heemkundekring De Kommanderij Gemert is opgericht in 1941 en telt momenteel zo’n 800 leden. Daarmee is het een van de oudste en grootste heemkundekringen van Noord-Brabant. Maar de vergrijzing slaat hard toe en een tekort aan vrijwilligers dreigt. Het bestuur zoekt al een poosje naar mogelijkheden om het tij te keren.

Vanuit de gedachte dat andere heemkringen daar ook last van zullen hebben, besloot heemkundekring De Kommanderij Gemert de kringen uit omliggende gemeenten bij elkaar te roepen voor een mini-conferentie over dit probleem. Immers, samen weten we meer dan één. Daarom kwamen op zaterdag 28 oktober ruim veertig afgevaardigden van Oostbrabantse heemkundekringen in de Refter van klooster Nazareth bijeen voor een brainstormmiddag.

Concrete oplossingen voor het complexe probleem van vergrijzing en het vrijwilligerstekort werden op voorhand niet verwacht, maar nieuwe initiatieven of visies zouden al een mooi resultaat zijn. Van elkaar leren, daar lagen kansen. Zo zijn er heemkundekringen die zich geen heemkundekring meer noemen, maar erfgoedvereniging. Dat geeft een eigentijdser imago, waar jonge mensen wel voor open staan.

Heemkundekring De Kommanderij Gemert heeft zijn ledenbestand in de jaren zeventig flink zien verjongen en maakte in de jaren negentig onder aanvoering van een paar stuwende krachten een flinke groei door. Is Gemert daarmee verwend? Op deze middag werd geopperd dat verjonging een illusie is en dat een heemkundekring tot in lengte van jaren door ouderen kan worden gedragen.

Conclusie na een middagje brainstormen: het wiel is op deze conferentie niet uitgevonden, maar er waren interessante suggesties om het draaiende te houden.

(Foto: Leo Holleman)

Publicatiedatum dinsdag 31 oktober 2023

Expositie over Macropedius

Na drie voorstellingen begin november van het toneelstuk ‘Hecastus’ door toneelvereniging ’t Gat is in het gemeentehuis nog een tentoonstelling te zien van Macropedius, die het stuk in de zestiende eeuw schreef. De in Gemert geboren humanist Georgius Macropedius was een in Europa hoogaangeschreven toneelschrijver.

Macropedius – naar wie de scholengemeenschap aan de Sleutelbosch is genoemd – was de schrijversnaam van Joris van Lanckvelt (1487-1558).  De tentoonstelling geeft een kort overzicht van het leven en werk van Georgius Macropedius. De expositie is samengesteld door historicus dr. Henk Giebels uit Gemert, die zelf jarenlang docent geschiedenis was aan het Macropedius College.

De tentoonstelling in de expositiehal van het gemeentehuis aan het Ridderplein is te bezichtigen tot eind dit jaar.

 

Publicatiedatum vrijdag 10 november 2023

Lezing over opgravingen Haageijk vervalt

 

Het gebeurt gelukkig niet vaak dat de heemkundekring twee activiteiten van zijn jaarprogramma moet schrappen. Helaas gebeurt dat dit najaar door omstandigheden waarop de heemkundekring geen invloed heeft.

In september kon een lezing van Ad Otten en Pieter Staadegaard over het pand aan de Kerkstraat, waarin voorheen de grossiersfamilie Corstens was gevestigd, niet doorgaan.

Daarbij komt nu dat ook de lezing die gepland was op donderdag 12 oktober over de archeologische opgravingen aan de Haageijk komt te vervallen. Wellicht is het mogelijk deze lezing op een later tijdstip alsnog op het programma te zetten.

De heemkundekring probeert voor donderdag 12 oktober een alternatief programma te bieden. Daarover volgt spoedig informatie.