Vrijwilliger van het Jaar

Maarten de Natris is tijdens de algemene ledenvergadering van heemkundekring De Kommanderij Gemert uitgeroepen tot vrijwilliger van het jaar. Hij is samen met Ineke van Lankveld de beheerder van de bibliotheek in de Heemkamer. Maarten bekijkt welke nieuwe boeken in de bibliotheek kunnen worden opgenomen en zorgt dat alle boeken zijn te vinden op basis van een toegankelijk register.

Voor een fotoimpressie van de jaarvergadering zie: De Fotogalerij.

(Publicatiedatum 28 maart 2023)

Convenant Gemeentearchief

Bezoekers van het Gemeentearchief aan de Ruijschenberghstraat in Gemert kunnen ook in de komende jaren rekenen op hulp van leden van de heemkundekring. Burgemeester Michiel van Veen en voorzitter Leo Holleman van de heemkundekring hebben daartoe op dinsdag 28 maart een overeenkomst getekend.

Met dit convenant zetten de gemeente Gemert-Bakel en heemkundekring De Kommanderij Gemert hun samenwerking voort bij het beheer van de gemeentelijke archiefdienst. Wie op zoek is naar oude documenten, zoals krantenknipsels, foto’s of officiële stukken, kan bij het archief terecht. De gemeente is verplicht zo’n historisch archief volgens wettelijke regels te beheren. Met die regels worden onder meer eigendomsrechten en privacy beschermd.

Het Gemeentearchief van Gemert-Bakel is bijzonder, omdat veel gemeenten geen eigen archief meer binnen de gemeentegrenzen hebben. In 1997 besloten de gemeenten in Zuidoost-Brabant om het archiefbeheer voortaan samen te doen. Zo ontstond het Regionaal Historisch Centrum Eindhoven (RHCE) met een bezoekadres aan de Raiffeisenstraat in Eindhoven.

De gemeenteraad van Gemert-Bakel koos er 26 jaar geleden voor om het historisch archief niet onder te brengen bij het RHCE, maar het in eigen beheer te houden. Om de kosten te drukken en extra service te kunnen verlenen, riep de gemeente Gemert-Bakel wel de hulp in van de heemkundekring. Die verplichtte zich om twee arbeidsplaatsen bij het archief in te vullen met vrijwilligers.

De afspraken werden vastgelegd in een convenant, waarin onder meer geregeld was hoe de verantwoordelijkheden werden gedeeld. Omdat het niet altijd eenvoudig zal zijn om voldoende vrijwilligers te leveren, is die verplichting vorige week omgezet in een zogenaamde inspanningsverplichting. De heemkundekring moet zich blijven inspannen om twee arbeidsplaatsen bij het Gemeentearchief in te vullen, maar als dat onverhoopt niet lukt pleegt de heemkundekring geen contractbreuk. Het was vorige week de vierde keer in 26 jaar dat het convenant opnieuw is vastgelegd.

Het gemeentearchief van Gemert-Bakel is gevestigd in het negentiende-eeuwse monumentale gebouw van de voormalige Latijnse School aan de Ruijschenbergstraat 3a. Bezoekers kunnen daar met hulp van vrijwilligers van de heemkundekring zoeken in oude documenten. Meer informatie over openingstijden zijn te vinden via internet: gemeenterarchief@gemert-bakel.nl.

Bekijk ook Omroep Centraal TV: Ondertekening Bestuursconvenant

(Publicatiedatum dinsdag 28 maart 2023)

Jaarprogramma online

Na twee coronajaren had het wat voeten in de aarde om een nieuw jaarprogramma op te zetten. Daarom liet het even op zich wachten, maar deze week is het jaarprogramma samen met Gemerts Heem nummer 1 – 2023 en Heemberichten onder de leden van heemkundekring De Kommanderij Gemert verspreid.
Alle geplande activiteiten staan ook weer op de agenda van deze website. Klik hiervoor op het woord Agenda.
Wijzigingen worden zo spoedig mogelijk op deze website aangekondigd. Zo is het Heemkaffee over het Soevereiniteitsconflict dat in Heemberichten nummer 4 – 2022 was gepland op zondag 9 april verplaatst naar zondag 7 mei.

(Publicatiedatum woensdag 8 maart 2023)

Lunch met ereleden gezellig en nuttig

 

Heemkundekring De Kommanderij Gemert heeft zijn ereleden in de maand van zijn jaarvergadering een lunch aangeboden. Die vond plaats op donderdag 2 maart. Voorzitter Leo Holleman sprak van een blijk van waardering voor de jarenlange inzet van deze leden en het stempel dat ze op de heemkundekring hebben gedrukt. Zeven van de negen nog levende ereleden woonden de gezellige en smakelijke lunch bij.

De bijeenkomst werd door het bestuur van de Gemertse heemkundekring tevens aangegrepen om met de ereleden van gedachten te wisselen over het voortbestaan van de bijna achthonderd leden tellende vereniging. Heemkundekring De Kommanderij Gemert kampt net als bijna elke vereniging met een teruglopend aantal actieve vrijwilligers en met vergrijzing. Dat noopt tot nadenken over de ambities van de kring. Om reacties uit te lokken, confronteerde Holleman de ereleden met een aantal stellingen.

‘Er is geen markt meer voor de uitgave van nieuwe boeken’ was er één van. De heemkundekring produceerde in zijn ruim tachtigjarig bestaan meer dan honderd boeken. Maar de belangstelling is de afgelopen jaren danig afgenomen. Het evenwicht tussen betaalbare oplage en de verkoop is zoekgeraakt. ‘Maak dan boeken op bestelling”, opperden de ereleden.

Een dergelijke reactie kwam er ook op de stelling ‘De Martin Breeuwer-excursie is onbetaalbaar geworden’. Het naar de voormalige secretaris genoemde jaarlijkse uitstapje naar een plaats van historische betekenis was jarenlang een groot succes. De reiskosten zijn echter dermate gestegen, dat veel trouwe deelnemers zullen afhaken, is de verwachting. “Huur een kleinere bus voor mensen die de hoge kosten wel willen betalen of organiseer een goedkoper reisje minder ver van huis”, kreeg het bestuur als boodschap van de ereleden mee.

De ereleden gaven aan, dat ze de bijeenkomst als gezellig en nuttig hebben ervaren en dat die voor herhaling vatbaar is. Het bestuur gaat zich buigen over de binnengehengelde adviezen.

(Publicatiedatum vrijdag 3 maart 2023)

 

Nieuwe werkgroep Bijnamen

In de heemkamer aan de Ruijschenberghstraat is op donderdag 16 februari de nieuwe werkgroep Bijnamen voor de eerste keer bij elkaar geweest. De acht leden tellende werkgroep onder voorzitterschap van Addie Gloudemans gaat een overzicht samenstellen van bijnamen die in de loop der jaren gangbaar waren in Gemert.

De werkgroep wil zoveel mogelijk bijnamen vastleggen met de bijbehorende familienaam, de oorsprong en verklaring van de bijnaam en anekdotes die met de bijnaam verbonden zijn. De samenstellers van het overzicht zijn zich terdege bewust van de gevoeligheden waarmee bijnamen soms omgeven zijn. Bijnamen kunnen als scheldnaam worden ervaren, ook al zijn ze oorspronkelijk niet zo bedoeld.

Om te voorkomen dat mensen zich gekwetst voelen, zal alvorens tot publicatie over te gaan waar mogelijk contact met de familie worden opgenomen. In welke vorm de bijnamen zullen worden gepubliceerd is nog niet besloten. Gedacht wordt aan een overzicht op deze website van de heemkundekring, maar ook publicatie in Gemerts Heem of in boekvorm behoort tot de mogelijkheden.

Mensen die bijnamen van Gemertenaren kennen, kunnen die bij de werkgroep aandragen, liefst met verklaring en anekdotes. De werkgroep is te bereiken via e-mail: almgloudemans@onsbrabantnet.nl

(Publicatiedatum donderdag 16 februari 2023)

Verhaal lokaal: ‘Wat een ramp’

Verhaal Lokaal over de brandweer in Gemert

 

De verhalentafel van heemkundekring De Kommanderij Gemert (en Bibliotheek De Lage Beemden) staat op woensdag 19 oktober in de brandweerkazerne aan de Cortenbachstraat. Het landelijke thema van de Maand van de Geschiedenis in oktober is ‘Wat een ramp!’. Aan de verhalentafel gaat het gesprek daarom over de rampenbestrijders bij uitstek: de brandweer.

 

Het rampjaar 1672, dat we kennen uit de Nederlandse geschiedenisboeken, voltrok zich in de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. Deze ramp ging dus aan de soevereine heerlijkheid Gemert voorbij. Maar op andere momenten bleef ook Gemert niet gespaard voor tegenspoed. Twee dorpsbranden in 1780 en 1785, die in totaal meer dan tweehonderd huizen in de as legden, hebben het dorpsleven danig ontwricht. Bij een brand in een houten huisje achter Pelgrimsrust in Handel kwamen op vrijdagavond 11 december 1959 vijf zusjes om het leven. Bij andere branden in Gemert is mede dankzij adequaat ingrijpen van de brandweer verdere rampspoed voorkomen.

Aan de verhalentafel schuiven enkele (oud-)brandweerlieden aan met wie Ad Otten herinneringen gaat ophalen aan de bestrijding in de afgelopen decennia. Zoals gebruikelijk bij de verhalentafel mag het publiek in de zaal die verhalen aanvullen met eigen herinneringen of anekdotes. Ook kunnen er vragen gesteld worden.

Er wordt stilgestaan bij de branden in de jaren zestig die aantoonbaar waren aangestoken, maar waarvoor nooit een brandstichter is veroordeeld. De sporthalbranden passeren de revue, maar het gaat ook over de motivatie van brandweermensen en de veranderingen in de organisatie van de brandbestrijding. Ook First Responder staat op de agenda. Deze snelle uitruk voor mensen in acute nood is immers in Gemert ontstaan.

De verhalentafel in de brandweerkazerne op woensdag 19 oktober begint om 14.00 uur. Omdat het aantal zitplaatsen beperkt is, dienen bezoekers zich vooraf aan te melden via

e-mail: s.fransen8@gmail.com of telefoon: 06 51412642.

 

De verhalentafel in de brandweerkazerne op woensdag 19 oktober begint om 14.00 uur. Omdat het aantal zitplaatsen beperkt is, dienen bezoekers zich vooraf aan te melden via

e-mail: s.fransen8@gmail.com of telefoon: 06 51412642.

(Publicatiedatum 3 oktober 2022)

Jo van den Elzen erelid van Heemkundekring De Kommanderij

GH-2020-03 Aanvulling op Gemerts Woordenboek

Wim Vos

Op 23 november vorig jaar ontving Wim Vos van Martien van den Boom weer een aantal woorden die hij miste in het in 2017 gepubliceerde Gemerts Woordenboek. Wim geeft ze hier alsnog, in dezelfde vorm gegoten als de lemmata in het Gemerts Woordenboek.

Daarbij heeft hij het hele lemma alleen gegeven als het gewijd was aan een geheel nieuw woord. In het geval van een nieuwe betekenis van een al opgenomen woord alleen het trefwoord met de nieuwe betekenis voorzien van een nieuw betekenisnummer en een voorbeeldzin of uitdrukking. In het geval van een nieuwe uitdrukking het trefwoord met betekenisnummer gevolgd door de uitdrukking. Als in de toekomst deze publicatie ooit gedigitaliseerd wordt, moet deze aanvulling gemakkelijk kunnen worden ingevoegd in de gedigitaliseerde versie. Tenslotte nog een woord van dank aan Harry Slits voor zijn nauwgezette correctie van de kopij voor dit artikel.

Gímmers – Nederlands

aojtpákke ww (-t aojt, -te aojt, h. aojtgepákt): I . (overg) uitpakken, leegmaken. Haj ha z’n kerbieske (:karbiesje) nòg nie aojtgepákt. II. onoverg (h. aojtgepákt): 1. aflopen. Hoe dè aojtpákt zien oew nodderhand wél. 2. uitvaren (tegen iemand), zijn gemoed luchten. Aojtpákke (tíggen iemes). Haj pákte me toch ífkes aojt tígge z’ne knèècht!

bómme ww onoverg (-t, -de, h. gebómd): iemand schelen, voor hem verschil uitmaken. (uitsl in ontkennende zinnen:) Dè kan me niks (nie) bómme: dat kan me niets schelen, daar heb ik maling aan. Dè kan ze niks (nie) bómme: dat kan hen niets schelen. (=verrèkke I 4).

doen 1 ww (1doew, 2/2mdoet, 3duu, 1/3dí(n), 2/2mdít, 1m3mdín, h. gedon/ is gedon) I. overg ww: 5. veroorzaken, berokkenen, aanrichten. Dè duu me niks: dat doet me niets /niks, dat laat me onberoerd/ raakt me niet!

ertoewdoen ww onoverg (vormen, zie doen, h. ertoewgedon): uitmaken. Dè duut ’r niks/nie toew: dat maakt niets/niks uit, doet er niet toe.

grooët (grout) bn grotter, grotst: 1. groot. 2. trots. Óp iejt/iemes grooët/grout gon: trots zijn op iets/iemand.

Hoglievevraow(endág) m ev/geen mv: Maria Hemelvaart, feestdag (15 augustus) ter herinnering aan de tenhemelopneming van Maria. Dè kerwèèj moet vùr Hoglievevraow(endág) af zén.

inderhost bw: inderhaast. Ik héb inderhost ’t verkaërde boek meegenomme. (=mídderhost).

kaër m ev/mv kírre(s): 1. keer, maal. 2. later, op termijn. ’ t Moet ’r toch ’ne kaër van kòmme het zal toch een keer moeten gebeuren. (Bij een verbouwing:) De badkaomer, die kömt nòg ’ne kaër.

kaod 2 II. bw kaod/ko, kojer, -: 1. kwaad, moeilijk. Ze hag/ kríg/ krín ’t ífkes te kaod: ze werd even door haar emoties overmand.

kléén 1 bn m ev klénne/ klánne; v/o ev ; m/v/o mv kléén; klánder/ klánner/ klénner, klánst/ klénst: klein. Haj hé van kléns af án Gímmers geprot.

koekstoove ww (uitsl infin met zitte): aanmodderen. Sins z’n bruujr/zeuster gestörven is, zit ie elaën te koekstoove in dè aaw heuske van ’m: moddert hij alleen wat aan in dat oude huisje van hem.

kónt 1 v ev/mv -e verkl kuntje: 1. (v.e. mens/ dier) kont, achterwerk, achterste, gat, reet. Haj hé gín zittende kónt: Hij is altijd met iets bezig, is altijd iets aan het doen.

kooke ww overg (1kook, 2/2m/3kokt, 1m/3mkooke, 1/2/2m/1m/3mkokte, h. gekokt): koken. We han ’r nie óp gekokt: we hadden er geen rekening mee gehouden. (gez, zie raëkeneng).

maoke (maake) ww overg (1maok/maak,2/2m/3mákt,1m/3m maoke/ maake,1/2/2m/3/1m/3mmákte, h. gemákt): 8. scoren. Wa hébbe ze gemákt?: wat is de uitslag (van de wedstrijd)?

nodderhand bw van tijd: naderhand, later. Òf ’t goewd is, dè zien we nodderhand wél.

noo bw/bn overtr tr nost: 1. na, nabij, dichtbij. Is dè físt naw al zo noo?: is dat feest al zo dichtbij?

raëkeneng v ev/mv -e: rekening. ’r Is gín raëkeneng mí gehaawe: er is geen rekening mee gehouden. (gez, zie kooke).

segréng o ev/geen mv: chagrijn, knagend, afgunstig en mismoedig makend verdriet, verdrietige ontevredenheid. As ge gaër segréng hét moete deuve haawen òf trawe.

sins ondersch voegw van tijd: sinds. Sins ie verheusd is, héb ik ’m nie mír gezien in Gímmert.

télle ww (1tél, 2/2m/3téélt, 1m/3mtélle, 1/2/2m/3/1m/3mtéélde): I. onoverg h. getééld: 3. télle óp iets: verlangen naar iets. ’t ’róp Télle is dik skonner as ’t meemaoke.

trawe (traowe) ww (trawt/ traowt, trawde/ traowde): trouwen. I. onoverg (is getrawd/ getroaowd): trouwen, door het huwelijk verenigd worden. (Als iemand het ergens niet mee eens is en een veto uitspreekt over iets:) Naë, naë, zooë (zoue) zén waj nie getrawd/ getraowd!

vindeg bn/bw -er, -st: vlug. (Iemand geeft een bevel en voegt daaraan toe om er meer nadruk aan te verlenen:) Èn ’n bietje vindeg!: En vlug!

wíttere ww overg (-t, -de, h. gewítterd): 3. vers hout enige tijd doordrenken met water om het te harden. Die baojm moete nòg ’n hòrtje wíttere vùrdè ge ze kaant gebraojke.

zitte onoverg (1/2/2m/3zit, 1m/3mzitte,1/2/2m/3zaot/zaat, 1m/3mzaote/zaate, h. gezaëte):12. (in uitdrukkingen:) Dè zit ’r baj maj nie án: dat kan ik me niet veroorloven, ik heb daarvoor het geld niet.

Nederlands -Gímmers

aanmodderen: hénklooëte, hínklooëte, koekstoove

doordrenken (van hout voor harding): wíttere

inderhaast: (zie gaweghajd), inderhost, mídderhost

later: kaër 2, nodderhand

leegmaken: aojtpákke, lígmaoke

luchten (z’n gemoed -): aojtpákke (tíggen iemes -)

maling hebben aan: bómme

Maria-Hemelvaart (15 aug.): Hoglievevraow(endág)

naderhand: nodderhand

schelen (iem. schelen): bómme

scoren: maoke (maake)

sinds: sins

termijn: kaër 2, termejn

trots (bn): grùts, grooët 2, grout 2

uitmaken (niets -): ertoewdoen, (zie verrèkke I,4)

uitpakken: aojtpákke uitvaren (tieren): aojtpákke (tíggen iemes) II 2, aojtvaare, aojtvaore, ópspeule

veroorloven (zich -): (zie permeteere), (zie zitte)

2020-03-Aanvulling-op-Gemerts-Woordenboek.pdf

GH-2020-03 Commanderij Gemert oftewel Unsers Ordens Hocheidt Ghemmardt

Ad  O t t e n

Het vorige Gemerts Heem is onder de titel ‘Vorstendom, Vorsten en Banieren’ geheel gewijd aan de aparte status van Gemert in het verleden. Het op 14 juni 1662 met ‘Den Haag’ overeengekomen ‘Akkoord’ laat over de soevereiniteit van, respectievelijk de superioriteit over Gemert, geen twijfel bestaan. Gemert wordt erkend als een vorstendom van de Duitse Orde. Maar… het blijft ‘prikkelen’ om uit daaraan voorafgaande eeuwen telkens weer te stuiten op archiefstukken die dat onderstrepen.

Een aansprekend voorbeeld daarvan betreft de in 1587 aangekochte omgrachte woning waarin de Latijnse School van Gemert gevestigd gaat worden. Landcommandeur Hendrik van Ruijschenbergh noemt in de stichtingsoorkonde dat deze woning is gelegen “in unsers Ordens Hocheidt Ghemmardt”. Hocheidtsrecht is een juridische term en moet hier dan ook niet gelezen worden als de aanspreektitel ‘hoogheid’. Het een jaar later “in faveur obgemelter Scholen” aangekochte “Erb und Guet Haseldunck” ligt “binnen der Hocheidt Ghemmardt”. Vervolgens reserveert Ruijschenbergh in deze oorkonde maar liefst twaalf studiebeurzen, speciaal voor studenten uit “die drey ordens hocheidten Ghemmardt, Gruidrade und Sanct Petersvouren”. 1 De commanderij Gemert neemt als “Hocheidt” onder de ruim driehonderd commanderijen van de Duitse Orde een aparte plaats in, dat moge duidelijk zijn. Het aantal soevereine commanderijen is op één hand te tellen (Gemert, Altshausen, Elsen, St.-Pietersvoeren en Gruitrode).2 Een uitweiding over de hoogheidsrechten van Gemert, zoals het recht van appèl en het recht van ingebod, volgt een andere keer.

Er is wel eens gevraagd: hoe kan Gemert nu een ‘hocheidt’ of vorstendom zijn als er boven een landcommandeur een duitsmeester staat en daarboven nog een grootmeester? Het antwoord is simpel. Die titels zijn functies in de Ordeorganisatie maar zeggen niets over bezit dat ook eigen (hoogheids)rechten kan hebben. Op eenzelfde manier waren zo de bisschoppen van Utrecht en Luik, vorsten van respectievelijk het bisdom Utrecht en het prinsbisdom Luik. En die waren daar echt geen verantwoording voor schuldig aan de paus. Het prinsbisdom Luik was een vorstendom onder het Heilige Roomse Duitse Rijk en zo maakte de bisschop van Utrecht als vorst, tot de komst van de Franse legers in 1795, deel uit van de Republiek der Zeven Provinciën. Een begrip waarvan je de ‘Provinciën’ niet mag vereenzelvigen met de huidige definitie van provincies. De Provinciën van vóór 1795 waren onafhankelijke staten, die zich vrijwillig verenigden in een unie waarvan de Staten-Generaal – het woord zegt het al – resideerden in ’s-Gravenhage. Voor Republiek der Zeven Vorstendommen kunnen noemen, maar dat onderschreef te weinig de eenheid die de van elkaar verschillende vorstendommen wilden uitstralen.

Landcommandeur is de vorst

In het Deutsch Ordens Zentral Archiv te Wenen is een in het Hoogduits geschreven archiefstuk uit 1644 gevonden van de hand van de rechtskundige Ordesyndicus Paul Schreiber waarin hij kort maar krachtig betoogt dat geen ander dan de landcommandeur van Biesen de bezitter is van Gemert.2 En, zo merkt Schreiber fijntjes op, dat alleen de hertog van Brabant ‘advocatiam’ (=voogdij) pretendeert. De Staten-Generaal, als erfgenaam van het noordelijk deel van het hertogdom Brabant, kunnen na de ondertekening van het ‘Akkoord’ tussen Den Haag en de Duitse Orde die pretentie definitief op hun buik schrijven.

Noten:

1. G. van den Elsen, Geschiedenis van de Latijnsche School te Gemert, ’s-Hertogenbosch 1887, blz. 300-301, 312- 313, 315. Het laatste hoofdstuk (blz. 297-317) in het boek van Gerlacus van den Elsen wordt na een korte inleiding volledig in beslag genomen door de transcriptie van de originele stichtingsoorkonde die destijds berustte in het Koninklijk Pruisisch Staats-Archief te Düsseldorf.

2. In dit rijtje hoort eigenlijk ook de residentie van de Duitsmeester, die vanaf 1525 tevens fungeert als grootmeester. Tot genoemd jaar is Horneck de residentie, daarna Mergentheim. Vanwege de veel hogere rang onder de vorstendommen van het Heilige Roomse Rijk laten we die hier buiten beschouwing.

3. Deutsch Ordens Zentral Archiv [DOZA], Wien; Hs.345 f.27 ‘Gemert anno 1644’.

2020-03-Commanderij-Gemert-oftewel.pdf

GH-2020-03 De naam Gemert in taalkundig perspectief

Jacques van der Velden

Stromingsgebied van waterlopen

Er is al veel over de naam Gemert geschreven. Zelf heb ik daar ook aan meegedaan. Wat zou ik daar nog aan toe willen voegen?

Het verhaal ‘Naam, ligging en ouderdom van Gemert’ van drs. H.J.M. Thiadens, historischgeograaf, geeft een helder beeld van de ontwikkeling van het Gemertse landschap.1 Hij wijst op de beken, kreken en overige watergangen in de provincie Noord-Brabant, die bij Gemert samenkomen in de Aa: Noorderloop of Boerdonkse Aa, Broek Aa, de Grotelse Loop, Leigraaf, de Rips en de Peelse Loop. Daaruit concludeert hij: ‘Gemert dankt zijn naam aan de samenvloeiing van veel water in de Aa dankzij tektonische gebeurtenissen’. De historische geografie van Gemert is denk ik daarmee voldoende getypeerd.

Verklaren is vallen en opstaan

Een naamsverklaring heeft zoveel raakvlakken met andere vakgebieden dat het soms lijkt op een terrein vol valkuilen. Zelf heb ik me druk gemaakt over de oudste vermelding van Gemert. Aan de ene kant is het schier onmogelijk om zonder een goede oude vorm de betekenis te achterhalen. Aan de andere kant is het dikwijls onmogelijk om vast te stellen of die oude vermelding ook werkelijk de te onderzoeken plaatsnaam is. Een plaatsnaam analyseren waarvan de oudste vermelding niet juist is, leidt in ieder geval tot verkeerde conclusies. Omdat er bij mij twijfels waren of Gamerthe 1080 wel naar Gemert wijst, lijkt het me beter om alleen die vermeldingen te gebruiken die zonder enige twijfel op Gemert betrekking hebben. Toen Jan Timmers in Gemerts Heem 2020-01 zijn verhaal, ‘Snellard van Gemert, heer van Gemert’ publiceerde, wat inhoudt dat hij Gamerthe 1080 als Gemert beschouwt, ben ik al mijn argumenten nog eens tegen het licht gaan houden. Tijdens mijn onderzoek van de toponiemen, Ten Hamer bij Biervliet (Zeeuws-Vlaanderen), De Gamert onder Wijchen (Gelderland) en de plaatsnaam Gameren bij Zaltbommel (Gelderland) is bij mij een nieuw idee ontstaan. Met het gemeenschappelijke woorddeel ‘amer’ heb ik een verklaring opgesteld, die onafhankelijk is van de oude vermelding Gamerthe. Deze aanpak is dus geschikt voor Gamerthe én Gemerthe. Het is voor sommigen misschien een teleurstelling, dat de verklaring met mirthe ‘gagel’ nu naar de achtergrond zal verhuizen.2 Hoe dan ook, mijn devies blijft in ieder geval overeind: De beste verklaring zal uiteindelijk standhouden.

Een nieuwe aanpak

Ik denk een passende naamsverklaring voor Gemert te hebben gevonden, die voldoet aan de belangrijkste regel in de naamkunde: “Het is zonderling hoeveel onwaarschijnlijkheden men somtijds opeen tast, om den naamsoorsprong van een of ander dorp van verre te zoeken, terwijl de waarheid, als het ware, voor de voeten ligt”, aldus Abraham Jacob van der Aa (1792-1857). Ik kies ervoor om bij deze uitleg Gamerthe als oudste vermelding van Gemert te gebruiken, maar dat had natuurlijk ook Gemerthe kunnen zijn. Deze naam is afkomstig van een getuige die zijn naam onder een oorkonde uit ca. 1080 heeft gezet, Snellardus de Gamerthe. Ik laat het over aan de historici onder ons om de identiteit van deze heer vast te stellen, zodat we weten of Gemert uit Gamerthe 1080 en of Gemerthe 1261 is ontstaan.3 Zo te zien heeft Jan Timmers het voortouw genomen. Ik ben benieuwd wat dat allemaal gaat opleveren.

De waternaam amer, emer

De plaatsnaam Gamerthe is volgens mij een ge-te-collectief bij de waternaam amer, zoals gesteente bij steen en gebergte bij berg, bijgevolg dat ge-amer-te dan twee opeenvolgende klinkers krijgt. De eerste klinker is een zogenaamde sjwa of toonloze e, die samensmelt met de daaropvolgende volle klinker a van amer. Zorgvuldig duidelijk uitgesproken ge-amer-te /geamerte/ verbastert in het gewone spraakgebruik tot /g’amerte/ gamerte. Met het lidwoord de in plaats van het collectief voorvoegsel ge zijn in Gemert nog andere voorbeelden van dit soort samensmeltingen te vinden: De Aalhorst > /d’aalhorst/ Daalhorst en De Eel > /d’eel/ Deel. In de loop van de late middeleeuwen (ca. 1270 tot 1500) is in het Middelnederlands de sjwa op het woordeinde wegvallen, Gemerte werd Gemert.4

Langs de Aa bij Erp en Veghel

We hebben dus te maken met een collectief van amer. Dit element is een broertje van emer. Amer is een bekend toponiem in Erp ‘ad locum dictum dem amer 1383’ en Veghel ‘in loco dicto den amer, ca. 1385’. De naam Amer was in Veghel in 1955 nog bekend voor moerassig land op Dorshout.5 Verder is Emer ook een veldnaam in de voormalige gemeente Princenhage, nu gemeente Breda.6, 7 Amer en emer zijn -r- varianten van ama en ema. Op de internetsite ‘Brabantse waternamen’, onder het hoofdstuk ‘Diverse namen voor dezelfde rivier’, worden enkele Brabantse rivieren genoemd die vroeger deels een andere naam hadden, zoals: Nemer, Emer en Amer.8 Enkele van die waternamen zijn bewaard gebleven in namen van landgoederen en kastelen aan de oevers van de rivier. Voorbeelden daarvan zijn: kasteel Nemerlaer, dat vroeger Amerlaar heette, het mannengasthuis op het goed Emerhorst in Esch (Haaren) en het toponiem Amersvoert in Moergestel. Langs de Mark bij Breda en langs de Aa tussen Veghel en Den Bosch zijn nog oude amer-toponiemen te vinden.

Amer volgens toponymist Christ Buiks

Chr. Buiks zegt in zijn boek ‘Laatmiddeleeuws landschap en veldnamen in de Baronie van Breda’ onder paragraaf 2.1.3 Amer: “Amer of Emer is in de Baronie geen riviernaam, maar eerder een naam van landerijen aan water gelegen.9 Toch is dit element bij de stromende wateren gerekend. Amer of Emer kan betekenen ‘nat land op de oever van een beek”. De oudste vermelding van dit element in de baronie dateert uit 1280: Emerberge, later Amerberghe, Aemelberch, Amelenberghe. De Emerberghe was een rivierduintje aan de Mark. Een voord (doorwaadbare plek) door de Mark ter plaatse heette de Emervoord: ‘voort van Amerberge’, 1340.

De Rips volgens historisch-geograaf Thiadens

De geomorfologische kaart van Gemert laat zien dat de Aa ter hoogte van ons dorp door een grote ‘beekoverstromingsvlakte’ (code 1M24) stroomt, waarin bij veel wateraanvoer zich een soort van stuwmeer vormt. Het randgebied daarvan, de ‘vlakte van ten dele verspoelde dekzanden’ (code 2M9), heeft in het verleden tot aan De Haag en De Ark gereikt. Onze voorouders hebben dit water nog kunnen aanschouwen. Daar is de gedachte ‘de Arcke van Noë’ ontstaan. Met een kromme witte lijn heb ik de grens met de algemene ‘dekzandvlakte’ (code 2M13) aangegeven. Het Hooghuis van Gemert lag er ook relatief dichtbij. De Rips, een van de samenvloeiende beken die Thiadens noemt, stroomt vanaf de Peelhorst langs de watermolen (gelegen tussen de Molenstraat, Willem de Haasstraat en de Vondellaan) en het Hooghuis rechtdoor het meer in en zorgde net als de andere beken voor veel toevoer van water.

Ervaring met bouwput archiefdepot

De uitleg ‘nat land op de oever van een beek’ beschrijft de situatie, maar zegt niets over de oorzaak. De betekenis ‘samenvloeiing van veel water dankzij tektonische gebeurtenissen’ zegt hoe de situatie ontstaan is, maar dit soort analyses is meestal niet in de historische betekenis van een woord terug te vinden. Hoe de mensen deze situatie in het verleden ervaren hebben, verwacht ik wél terug te vinden. Ik denk dat het antwoord van Buiks daar het dichtste bij komt. Men ervaart in Gemert dat de gronden tussen het overstromingsgebied van de Aa en de Peelrandbreuk zeer nat zijn, vooral als je wat dieper graaft. Ad Otten schrijft hierover in zijn artikel Wat betekent Gemert?10 Hij herinnert ons aan najaar 2006, toen werd begonnen met het graven van een gat voor de bouw van een archiefdepot bij de Latijnse School in de Ruijschenberghstraat. “Uit dat toch betrekkelijk kleine bouwputje kregen ze het water maar niet weggepompt”. Intussen weten we dat dat samenhangt met de wijst verschijnselen rondom de Peelrandbreuk, maar die analyse zal dus niet met zoveel woorden in een betekenis terug te vinden zijn. Wat hebben de mensen duizend jaar geleden ervaren en welke woorden (soortnamen) hadden zij ter beschikking om deze situatie te duiden?11

Woordgeschiedenis soortnaam amer, emer

De woordgeschiedenis van emer wordt in het Etymologisch Woordenboek als volgt samengevat: “In het deltagebied van Maas en Schelde komt nog steeds de soortnaam amer, emer voor, vrijwel altijd in samenhang met water, waarvan de betekenis zich heeft gespecialiseerd tot ‘werf, kaai, nat land langs de oever van een waterloop’. De oorsprong van dit waterwoord reikt terug tot in een als Oudeuropees aangeduide taallaag (2e millennium voor Christus). Het is een afleiding met -r- achtervoegsel van pre-Germaans *amb- ‘water’.”12

Gemert, samenstromingsgebied van waterlopen

Veel namen van beken, rivieren en meren met Aa of Aam, Ee, Ie of IJ zijn terug te leiden naar het Oudgermaanse woord aha of ama dat water betekent.13 In ons geval is dat niet anders, want de oorspronkelijke eenvoudige vormen van amer en emer zonder -r- achtervoegsel zijn ama en ema betekenis ‘water’. In Engeland, Duitsland en Italië is dit toponymisch element ook gevonden. Omdat we te maken hebben met een collectief, betekent Gemert dan in de plaats van gewoon ‘water’ niet ‘Heel veel water => heel veel nat land op de oever van een waterloop’? Omdat de -r- variant van ama op zich al duidt op de naam van een natuurlijke waterloop, moeten we bij een collectief daarvan eerder denken aan het meer- voud waterlopen, dus: ‘nat land op de oever van een samenstromingsgebied van waterlopen’.14

Samenvatting Gemert

Gemert is een verzamelvorm van amer en betekent daarom ‘heel veel water’, ‘nat land op de oever van een samenstromingsgebied van waterlopen’. Dit toponymisch element werd vooral gebezigd bij natte landerijen langs waterlopen, in ons geval aan de Aa. Deze naamgeving sluit aan bij de historisch-geografische situatie rond Gemert. De Peelrandbreuk vormt samen met de Midden-Brabantse dekzandrug een nauwe doorgang, waardoor al het water van de Peelhorst, de Aa en andere beken hier samenvloeien. Thiadens denkt dat het punt van samenvloeiing bepaald wordt door een tektonische gebeurtenis (weggezakte aardschol) in de ondergrond.

De Gamert onder Wijchen

Het toponiem De Gamert onder Wijchen (Gelderland) is door L.W. Loeffen bestudeerd. Hij heeft het woorddeel amer gezien en stelt de volgende verklaring op: “Dit geeft een grond om te veronderstellen dat Gamert, waarin amer voorkomt, een locatie of een perceel aanduidt waar veel water samenvloeit”.15 Hij spreekt niet van een collectief en komt net als Thiadens uit bij ‘een samenvloeiing van veel water’. Chr. de Bont en G. Maas schrijven in hun rapport ‘Tussen Grave en Ravenstein’: “De tektonische werking van de Peelhorst heeft in de Middeleeuwen een sterk meanderend verloop van de Maas tot gevolg gehad (850-1000 n. Chr.). De meanderende Maas brak regelmatig, op de laagste plaatsen in de buitenbocht van de meander, door zijn eigen oeverwal”.16 Het ‘in de buitenbocht van de meander doorbreken’ is volgens mij zowel bij de Gamert als in Princenhagen gebeurd. Het toponiem de Gamert ligt daarom volgens mij aan de buitenbocht van een oude meander in de Maas, vergelijkbaar met de Emer die aan de buitenbocht van een meander in de Mark ligt.

Motte in het Balgoijse Meer

Midden in het Balgoijse Meertje ligt een eilandje, waarvan sommige archeologen denken dat daar een motte op gestaan heeft. Ik denk dat het een uitloper is van de oeverwal Woord, die afgesneden is bij een stroombedverlegging. Het toponiem De Gamert ligt tussen het Balgoijse Meertje en de oeverwal met het gehucht Woord. Ik denk dat deze naam een verwijzing is naar de natte graslanden en moerassen in dit gebied. Het is een collectivum, omdat het Meer uit meerdere stroombeddingen bestaat. Het toponiem de Gamert is bewaard gebleven als boerderijnaam. Op deze boerderij woonden de gebruikers en eigenaren van dit gebied. Het is nu een onderdeel van het natuurgebied ‘het Balgoijse Meer’, dat beheerd wordt door Staatsbosbeheer.

Slotwoord, Gamert en Gemert

Amer, Emer is een zeer oude waternaam die als collectief overgeleverd is in de naam Gamert en Gemert. Nu blijkt dat de tektonische gebeurtenissen zoals Thiadens ze noemde, deze twee plaatsen met elkaar verbindt. Ik meen dat de uit 1980 daterende stelling van de inmiddels overleden historisch-geograaf Huub Thiadens hiermee zeer ter harte genomen is!

Noten:

1. Thiadens, H.J.M., Naam ligging en ouderdom van Gemert, Gemerts Heem jrg. 22, 1980, nr.3, p.90.

2. Jacques van der Velden, Gemert Verklaard (2), Gemerts Heem jrg 52, 2010, nr. 4

3. Archief abdij Postel, charters Lommel, 19 juni 1261. Gemert(h)e. Op: https://www.heemkundekringgemert.nl

4. D. Boutkan en M. Kossmann, Over sjwa-apocope in het Nederlands, Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde, jrg. 114 (1998). Op https://www.dbnl.org

5. W.H. Cornelissen, Toponiemen Veghel, 1998. Amer(t), nat land op de oever van een beek.; H. Beijers en G. van Bussel, Van d’n Aabeemd tot de Zwijnsput, Toponiemen in de cijnskring Helmond vóór 1500. Amer 1383 Erp.

6. Chr. Buiks, Veldnamen in de voormalige gemeente Princenhage, Gemeente Breda, 4.22 Emer. Op: https://erfgoed. breda.nl

7. G. van Berkel en K. Samplonius, Nederlandse plaatsnamen herkomst en historie, 2007. Emer.

8. Https://brabantse.waternamen.nl/dieze. Diverse namen voor dezelfde rivier. Nemer, Emer en Amer. Nemerlaer < Amerlaer (Haaren), Emerhorst (Esch) en Amersvoert (Moergestel).

9. Chr. Buiks, Laatmiddeleeuws landschap en veldnamen in de Baronie van Breda, 1997.

10. Ad Otten, Wat betekent Gemert? Gemerts Heem jrg. 49, 2007, nr. 3 ‘Plaats waar veel water bijeenkomt’ lijkt echt zo gek nog niet.

11. Zo klonk het Oudnederlands van 1.000 jaar geleden. Volle klinkers. Op: https://www.msn.com/nl-nl/nieuws/overig/zoklonk- het-oudnederlands-van-1000-jaar-geleden/ar-BB14BVmg

12. Toponymisch element emer. Op: http://www.etymologiebank.nl/trefwoord/emer2

13. Germaanse namen van beken, rivieren en meren. Op: https://nl.wikipedia.org/wiki/Toponiem

14. Anne Bakker, Lexicon van het Nederlandse landschap, 1993. Ame(r) oernaam van een natuurlijke waterloop *eem Germaans ama. Amer 3. Nat land op een beekoever *ower.

15. L.W. Loeffen, De Gamert, Tweestromenland, Maas en Waals tijdschrift voor streekgeschiedenis, 1996/III, nr 88, pagina 3 onderaan.

16. Bont, Chr. de, G.J. Maas, 2003, Tussen Grave en Ravenstein. Hoofdstuk 2.6.1. Op: https://edepot.wur.nl/43496 G E

2020-03-De-naam-Gemert-in.pdf