GH-2001-03 Gemerts Dialect

De woordenlijst van Jo van den Elzen (van d’n Bluumerd)

Wim Vos

 Ergens in 1999 kreeg ik van Jo van den Elzen van “d’n Bluumerd” een lijst met zo’n tachtig woorden en uitdrukkingen. Het wordt tijd om die eens aan onze lezers voor te leggen. Zoals altijd hoop ik met een artikel als dit commentaar en aanvullingen uit te lokken, schriftelijk, telefonisch of in een gesprek. Als u uw reactie zou willen opschrijven, kunt u natuurlijk uw eigen spelling gebruiken. Hoe meer reacties hoe betrouwbaarder de tweede druk van het Gemerts Woordenboek kan worden. We zijn ook geïnteresseerd in varianten want er zijn nu eenmaal kleine verschillen tussen boeren en burgers, tussen oudere mensen en mensen van middelbare leeftijd (de jeugd laten we buiten beschouwing; hun dialect/regiolect laten we ter bestudering over aan onze opvolgers).

Veel van de woorden hieronder zijn al eens aan de orde geweest in Gemerts Heem n.a.v. lijsten van andere zegslieden, maar er zijn ook nieuwe bij (die ik van een * heb voorzien). Graag uw reacties, zowel op de oude als de nieuwe woorden.

Sommige woorden hebben meer betekenissen dan die hier gegeven worden. Ik beperk me indien mogelijk tot de betekenissen van Jo van den Elzen, die me telefonisch wat aanvullende voorbeeldzinnen heeft gegeven op 3 september 2001. Bij sommige woorden heb ik voorbeeldzinnen gehaald uit al eerder verzameld materiaal. Uitspraakvarianten staan tussen haakjes achter de uitspraak van Jo.
A
aard (aord)
m ev/geen mv: zin, wens, vereiste gesteldheid. D’n aard hébbe: zich thuis voelen. Ik héb goewd d’n aard óp d’n Bluumerd/in ’t Slötje.

aftrékke *
ww: fotograferen. Baj de gaowe brulleft liejte Jaones èn Drieka z’n aajge aftrékke baj D’n Dup.

ánd (variant: éngd)
o ev/mv -e: eind. Oew ánd vortlégge: opschieten. Martien van der Wijst in zijn Gemertse Woordenlijst 1) had: z’n éngde bajtrékke: vlug weg wezen, en, z’n éngde vortlégge: opschieten (omgezet in de nieuwe Gemertse spelling). Opmerkelijk is dat hij het meervoud ‘éngde’ gebruikt. (De uitspraak ‘ánd(e)’ is een variant, ook wijlen mijn vader (1902-1991) gebruikte die; vgl. tènge en tange).

B
baër
m ev/mv bírre: beer, mannelijk varken. Jo had: d’n baër rèèje: heel boos zijn.

bállie-je *
ww: langzaam en moeizaam lopen (bv. door modderig water). Ge möt nie dùr de zoej bállie-je 2). (Potjebaoje deed je in de Pílse Looëp of de Rips).

batte’rééj
v ev/mv -e: achterwerk. Dè wejf hé me tòch ’n dikke batterééj!

beeze (variant: bizze)
ww: rennen, hollen met opgeheven staart (o.a. van koeien, bv. bij hitte, geplaagd door insecten). Martien van der Wijst heeft een wat andere uitspraak, nl. bizze 3).

be’gaoje, ’t – (variant: be’gaaje, ’t -)
ww: bederven, verkeerd doen. Haj hég ’t begaojd: hij heeft het helemaal fout gedaan.

bèùke
ww: boeren, de betekenis die Jo geeft aan het woord. Van der Wijst geeft ‘kokhalzen’ 4). Haj mós kitse (:overgeven) èn ik mós ‘r af bèùke 5).

be’zwèèj
o ev/geen mv: groot voorwerp, onhandig in het gebruik, onhanteerbaar. ‘ne Póffer (Brabantse muts) waor ’n haël bezwèèj óp de fiets.

broelie *
m ev/geen mv: bocht, rommel. Kan iemand hierbij een voorbeeldzin bedenken?

D
diksen’ tejd
bw: meestal. Diksentejd is ie e ketiejr te laot.

F
flaër *
v ev/mv flírre: kreng (van een vrouw).

foors *
v ev/mv -ze: mopperpot, mopperkont (meestal een vrouw).

foorze *
ww: mopperen. As ’t ‘m nie zeende, zaot ie d’n állengen dág te foorze. (=knoorze).

G
gálleg (variant e’gálleg) *
bw: egaal. Tot nu toe heb ik altijd egálleg gehoord. Wie kent de kortere vorm ook? Kunt u een zin maken met het woord?

gaoje (variant: gaaje)
ww: bevallen, aanstaan. Dè gaajt ‘m nie/wél. ’t Gaajden ‘m nie.

ge’fraët *
o ev/geen mv: gezicht. Zal ‘k ’s óp oew gefraët nèèje (:slaan)?

ge’naojk (variant: genèùjk)
o ev/geen mv: (vervelend) gedoe. Bedankt vùr haël/héél ’t genaojk: voor alles.

K
kaëre
ww: het uithouden, verdragen. Haj kaos’t nie kaëre (van de stank/ de hajt (:hitte)).

ke’mírrie
v ev/mv? : toneel.

klap’pèèje *
ww: kwaadspreken, roddelen. (Vgl. Nederlands ‘klappei’).

klássie’neere
ww: druk praten, redeneren, kletsen. Ze zaoten druk te klássieneeren óp ’n bènkske óp de mèrt.

kla’véndere *
ww: slenteren. As ge aojt skool kaomt, moete nie zo klavéndere, jeungske.

kloocht
v ev/mv -e: menigte.

klooët
m ev/mv -e verkl klùtje; het verkleinwoord klùtje wordt gebruikt in de betekenis: balletje van massief ijzer, staal of steen voor een kinderspel. Klùtje goje: soort ‘jeu de boules’, maar met kleinere balletjes, gespeeld door jongens.

knoorze
ww: mopperen. Ónzen oopa zaot aald te knoorze as ie nie lèkker waor (=foorze).

kòmmende
tegenw dlw: komend. Jao, jao, kalm án, ’t is óp (goej) kòmmende weeg: het komt eraan, ik ben al een eind gevorderd.

kónt
v ev/mv -e verkl kuntje: Ik kan m’n aajge kónt kraase: ik heb niemands hulp nodig.

krats *
v? ev/mv ?: hoofd. Ik slou oew tíggen oew krats án as ge nie stil béént. Is het dees, dí of dízze krats?

krèèj
v ev/mv -e: kraai (Corvus corone corone). ’n Vliejgende krééj vééngt aald wa: als je ergens komt, krijg je altijd wat.

krééjte
ww: woorden hebben, ruziën, volgens Jo. Graag een zin met dit woord. Al eerder kwam ik de betekenis ‘pesten’ tegen: Ok al waor ’t nie wor, ik zín ’t tòch, al waor ’t elaën már um te krééjte (1997).

kríkkel
bn: amper. ’t Góng már kríkkel. Al eerder kwam ik de betekenis ‘prikkelbaar, lichtgeraakt’ tegen. Vraogt ‘r már niks, ze is nògal kríkkelvendaog.

kroef (variant:kroewf)
m ev: door hamerslagen veroorzaakte verdikking aan het boveneind van een paal, pen of beitel. Ge moet ‘r ’n plank tusselégge, dan slodde ‘r gínne kroef án.

L
laojszák
m ev/mv -ke verkl laojszèkske: gemeen, achterbaks onbetrouwbaar iemand. Jo gebruikte het verkleinwoord voor een man. Ik heb het ook voor een meisje horen gebruiken.

lapswans
m ev/mv -e: waardeloos iemand (volgens Jo), nietsnut heb ik ook gehoord..

M
mártkörf (gewone Gemertse vorm: malkörf)
m ev/mv malkörve: vlaamse gaai (Garrulus glandarius). Jo was niet absoluut zeker van de vorm mártkörf. Ze dacht dat haar zegsman die van ergens anders meegebracht zou kunnen hebben. In Mierlo zeggen ze in ieder geval ‘mèrtkòllef’ 6). In Deurne ‘márkörf’ 7). Martien van der Wijst geeft in ieder geval mâlkörf 8), dat is malkörf in de nieuwe Gemertse spelling en dat heb ik ook altijd van mijn vader gehoord en zelf gezegd.

mòdde *
ww: overhoop halen, rommelen. Óp de mèrt in ‘nen bák mí óndergoewd mòdde.

mölk
o ev/geen mv: karnemelk. Haj hé z’n mölk nie gehad: hij is lastig.

O
óptuujge, z’n aajge – *
ww: zich opdirken. Wa ha Máxima z’n aajge skon ópgetuujgd toen ze no Braabant kwamp.

P
pèùjt (variant: pèùt) *
m ev/geen mv: slappe koffie. (Vgl. pèùjte).

pèùjte (variant: pèùte)
ww: Volgens Jo’s lijstje is koffie pèùjte ‘koffie lurken, drinken’, maar toen ik telefonisch aanvullingen vroeg, aarzelde ze en zei: in-giejte (:inschenken). Al eerder is er strijd geweest over dit woord. Volgens Hein van Gemert in 1984 is het ‘aanlengen met water/melk (van koffie/ thee) als er onverwacht bezoek kwam’. Volgens Mevr. W. Delisse-van den Bergh ‘veel koffie drinken’. (I.p.v. pèùte wordt ook wel bajpèùte gebruikt). (Vgl.pèùjt).

pintenaojker (variant: péntenaojker)
m ev/mv -s: Jo schrijft: iemand die zich overal aan stoort; telefonisch vulde ze aan: zowel aan eten als aan andere dingen. In het verleden had ik al twee betekenissen verzameld en die kloppen dus aardig: 1. kieskeurig iemand, slechte eter, iemand die niet dooreet of niet alles lust. (synoniem: pichem). 2. pietlut, iemand die de puntjes op de i zet.

pitse (variant: pietse)
ww: met lange tanden eten. Zit ‘r nie zo te pitse/pietse (tegen iemand die kieskeurig de beste stukjes uit de (aardappel) pan haalt).

plègger
m ev/mv -s: schort van jute voor het werk op de (voor)stal. Wa hédde ‘ne smírrege plègger vùr! ‘nen Baalzákke skòlk, ‘ne plègger hiejte ze dè vruuger.

pooët (variant: pout)
m ev/mv paojt of pooëte verkl potje: poot. Oew paojt van die stoewl af!

pratte
ww: kwijnen, niet goed willen aan of doorgroeien (van planten). ’t Stí allemol te pratte in d’n hòf: het wil niet groeien.

punder *
m ev/mv -s verkl punderke: unster (een handweegapparaatje dat met een veer werkt; aan de haak onderaan kun je bv. een zak aardappelen hangen.

pundere *
ww: wegen (met een punder). Haj pundert nògal: hij is nogal zwaar.

R
ralle
ww (raalt, raalde, geraald). Ik had al: brullen, heftig loeien (van een koe bv. bij ziekte, omdat ze tochtig is of honger heeft). Die koew stí te ralle, is dè van de kaaw òf is ‘r wa anders? De koew raalt. Jo geeft: loeien of blèren. Tegen kinderen: Lig nie te ralle (:deeger te skrùwe, Nederlands: jengelen).

rèère
ww: bibberen, rillen, beven, sidderen. Ze rèèrde van de skrik/van de kaaw.

S
skaars *
v ev/mv ?: een hebberige vrouw, een schraapster. (Waarschijnlijk van skaarze: krabben, krassen, schrapen). (Synoniem: skrób).

skéél
o ev/verkl (in de eerste betekenis) skílleke: 1. deksel. Doe ’t skéél (skíl leke) ’s óp de paan, de èrpel ston draojg te kooke.

skejthaojs
o ev/mv -heus: bangerik, lafaard, schijtlaars, bang iemand. ’t Is ’n ècht skejthaojs, haj/zaj dèùrft niks.

skélft
v ev/mv -e verkl skélfje. Volgens Jo ook gewoon het zoldertje in een klein schuurtje achter een burgerhuis. Boeren kennen het woord natuurlijk voor: hooizolder,schelft, zoldering gevormd door enige houten of sparren (’t skélfthawt) boven een koeien- of paardenstal of schuur boven de dorsvloer op het gebint en dienende tot bergplaats voor hooi of stro.

skóbbe
ww: schuren (bij jeuk met de rug schuren tegen b.v. een paal). Haj stón deeger (:steeds) mí z’ne reug tígge ‘nen dùrpaost te skóbbe, zonnen ùkt (:jeuk) hád ie. Haj stón tígge die paol te skóbbe lejk óf ie gebeete waor dùr ’n vloj.

skoerse
ww: schuren, schaven (van de huid), ontvellen. ’t Áchterwiel van z’ne fiets skoerst tígge de kéttengkast umdè ’t wiel skránniet (:scheef staat).

skránnie-je *
ww (’t skránniet, ’t skranniede, ’t hé geskránnied): wrijving veroorzaken door scheefstand. ’t Wiel skoerst umdè ’t skránniet.

skrób
v ev/mv ?: een hebberige vrouw.

smiecht *
m ev/mv -e: gemene kerel.

smierkerd
m ev/mv -rs: iemand die iets stiekem in de gaten houdt, achterbakse, stiekeme kerel. (Vgl. smierke ww: loeren, spioneren, nieuwsgierig handelen).

snaëvel
m ev/geen mv: jenever.

snoors *
v ev/mv -ze verkl snoorske: snor.

snòrselderééj *
v ev/geen mv: kleinigheden, bv. spelden. In die laoj bewaorden óns moeder van allerhande snòrselderééj.

soelie-je *
ww: soebatten, smeken. Ge moet nògal soelie-je as ge van hum iejt gedon weelt kriejge .

spanne
ww (spéént, spien, gespanne): heftig toegaan. Wa waor daor te doen? ’t Spien ‘r lejk ’n oordeel, ze han zeeker ruuzeng: het ging er heftig aan toe, ze hadden zeker ruzie.

spierse (variant: spierste)
ww: 1. spatten (per ongeluk). Wa leegde wír te spierste! (bv. bij het spoelen van de was vroeger). (Niet te verwarren met spiertse: ww: een dun straaltje (b.v. tabakssap) met kracht uitspugen. Ónzen omme Mies praojmde d’n állengen dág èn ie spiertste mee èn dan ’n straol tebáksap óp de grónd).

staaj *
m ev/geen mv: gemak. Ik dín óp m’ne staaj no Hándel: ik ging op mijn gemak naar Handel.

staaje *
ww: ergens onbevreesd op afstappen. Haj staajden ‘r ópaf èn zít ‘m ’s goewd de worrend (:waarheid).

T
tènge (variant:tange)
vz/bw: aan het eind, achterin. Tènge zén: aan het einde van zijn krachten zijn, erg moe zijn.

tèùr *
sliert (bv. slijm). Die koew hé ‘nen tèùr án z’nen bèk hange. Ik kende dit woord niet. Wèl vond ik:

tèèr 9)
m ev: 1. tuier, touw of ketting aan een pin of paal waaraan een koe of geit vastgebonden wordt tijdens het grazen, zodat ze maar een beperkte oppervlakte kan bereiken. Zét de gééjt már án d’n tèèr. 2. langdradig iets. Dès ‘nen híllen tèèr. (Ik vraag me af of met de tweede betekenis niet hetzelfde als met tèùr bedoeld wordt. Wie brengt er licht in de duisternis?)

timpere
ww: kloppen van beslag, dooreen roeren, beslag maken.

tòdkrímmer
m ev/mv -s: voddenkoopman. Gíf die aaw bóks már án d’n tòdkrímmer mee.

töldere
ww. Jo heeft ‘hopzakken’, waarmee ze zoiets als ‘stoeien’ zal bedoelen. Mí kléén kiendjes töldere. Martien van der Wijst had al: wild rennen 10). ’t Is zonne weelden toerk (tèùrk, tölder); as ze ’t óp d’r horres hé, blie ze már dùr d’n boogerd töldere: het is zo’n wildebras, als ze het te pakken heeft, blijft ze maar door de boomgaard rennen.

tréngele *
ww: treuzelen.

V
vésje
o ev: vestje. Dè’s ok iejt/Dè ’s me d’r ok ínne/ van lèk me vésje: dat is niks, waardeloos/dat is ook een waardeloze figuur.

vös *
bn: voos, slap, zonder stevig vlees, meestal ook weinig sap bevattend (van vruchten en andere plantendelen). Dien appel is vös.

vrèèl
v ev/mv -e verkl vrèlleke (variant: vrèèleke): wervel om een deur te sluiten, houtje dat om een spijker of schroef draait en waarmee men een poort of deur kan sluiten. Doet ‘r de vrèèl már óp, dan kan ‘r niemes nie in.

vuujge
ww: afgaan (+datief), handig zijn. Dè vuujgt ‘m nie: daar is hij niet handig in, dat gaat hem niet goed af. Dè vuujgt nie: dat is niet handig

W
wég-inde-weer (variant: wíg-inde-weer)
Ik geef hier eerst wat ik al had verzameld:
bw: 1. ondertussen, met dat al. [<lett.: (tussen)=”” vertrek=”” en=”” terugkomst???<br=””>inde= ende=en???]. Wéginde- weer hág ’t nòg haël wa in: met dat al ging het nog niet zo gemakkelijk, duurde het nog langer.
2. zo. D’r is vendaog wír héél wa te doen óvveral, as ge dè wég-indeweer óp de raadie-jo (:radio) hùrt.
3. na verloop van tijd, na een poosje. Haj laog in ’t Gaasthaojs èn wég-inde-weer góng ’t de verkaërde kant aojt: hij lag in het ziekenhuis en na verloop van tijd ging hij dood.
Jo schreef: wíg-inde-weer gon: op en neer gaan. Telefonisch kwamen we er niet uit. Zou het op je gezondheid/ziekte kunnen slaan? A: Hoe gíg ’t mí ‘m? B: ’t Gí wíg-inde-weer mí ‘m: met zijn gezondheid gaat het op en neer?????

Z
zajksel *
o ev/geen mv: muggenpis, zeer fijne motregen. Hég ’t geraëgend? Jao, e zajksel.

zeecht
v ev/mv -e: zicht, werktuig dat op een zeis lijkt, maar kleiner is, met handgreep loodrecht op het snijvlak, en dat met één hand (de rechter) gestuurd wordt; een zicht heeft een korte steel en een handvat aan het eind; met soms nog een lusje voor de duim; in de linkerhand hield men de pikhaok; vroeger voor het maaien van rogge, haver, evie en boekweit. De ròg is nírge-slágge, we moete mí de zeecht èn de pikhaok mèèje, ’t kan nie mí ’t mesien.

Tenslotte een woord van dank aan Jo van den Elzen. Moge haar voorbeeld door vele trouwe lezers nagevolgd worden!

NOTEN:

1) M.A. van der Wijst: ‘Gemertse Woordenlijst’, in: Gemerts Heem, 1975/’76, nr. 61, p. 21, s.v. éngde.
2) Vgl. A.P. de Bont: Dialekt van Kempenland; meer in het bijzonder d’Oerse Taol, Deel II, Vocabularium, Assen 1958; p. 50, s.v. ba’lije(n): 1. Wartaal spreken in ijlende toestand; 2. zaniken, wauwelen, lullen; 3. lui en “flodderachtig” lopen. Dä pärd ba’liet ouver de weg: heeft geen vaste gang maar gaat er härs en giens over.
3) M.A. van der Wijst, Ibid., p. 16, s.v bizze.
4) Ibid., p. 17, s.v. bööke.
5) W.J.Vos, M.A. van der Wijst: Gemerts Woordenboek, Gemert 1996; p. 45, s.v. bööke.
6) Gerard van der Vleuten: Mens van Mierle; Bóks mi ’n leefke, 1986, p. 72, s.v. mèrtkòllef.
7) Hans van Hoek: Het Deurnes Dialect, 1996, p. 99, s.v. márkörf.
8) M.A. van der Wijst, Ibid., p. 40, s.v. mâlkörf.
9) Gemerts Woordenboek, p. 160, s.v. tèèr.
10) M.A. van der Wijst, Ibid., p. 62.

Bekijk PDF

GH-2001-03 Een sleik loopenzaad

Ad Otten

 De lopenzaad was vanaf de late middeleeuwen tot in het begin van de vorige eeuw een oppervlaktemaat voor bouwland. De “lopenzaad” veelal verkort tot “lopense” is zowel als woord als begrip tot in onze tijd bekend gebleven. In elk Noordbrabants bejaardenhuis is nog wel iemand te vinden die je zal vertellen dat er zes lopense (‘lèùpense’ in Gemert) in een hectare gaan. Misschien weet er ook nog wel iemand te vertellen dat deze maat moet zijn afgeleid van “lopen” en “zaad”. En dat “het lopen” van oorsprong een inhoudsmaat is voor “zoveel graan als men in één keer lopen (in een zaaischort) mee kon nemen en uitzaaien”. 1
De “lopen rogge” vinden we in veertiende eeuwse Gemertse oorkonden opgetekend, terwijl er in vroeg-vijftiende eeuwse akten al geschreven is van stukken land van zo- en zoveel “lopen saaylants”.

Jan Spoorenberg, oud-archivaris van Eindhoven, vroeg me een poos geleden of ik ooit de maat ‘sleik loopenzaad’ was tegengekomen. Ik heb hem meesmuilend meteen geantwoord dat dat een Gemertse maat was omdat ik me wist te herinneren dat ik die maat ook in Gemertse archiefstukken wel eens was tegengekomen en dat ik toen tevergeefs had gezocht naar de precieze betekenis daarvan. In allerhande concordantielijsten van oude maten en gewichten ontbrak gewoon de ‘sleik loopenzaad’. Jan diende me gekscherend van repliek dat ‘die sleik loopenzaad uit Gemert’ dan wel zou staan voor ’n erg slordig afgemeten lopense, waarop ik meteen terugkaatste dat hij erop kon rekenen dat die maat integendeel juist stond voor een heel precieze lopenzaad.
Nog dezelfde dag heb ik wat naspeuringen verricht in het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT).2 En wat vond ik daar: ‘Sleek – sleik -, bnw en bijw.‘, met als eerste toelichting: ‘Blijkbaar verwant met slecht. In Zuidelijke dialecten.’ ‘Verdomme,’ dacht ik efkes, ‘krijgt die Jan Spoorenberg nog gelijk ook?’ Maar neehoor. Al verder lezend kwam ik tot de conclusie dat die eerste toelichting uit het WNT moet worden geschrapt. Want, ze schrijven het zelf: ‘Een vat is sleek gevuld, wanneer men er zooveel natte of droge waren in doet dat zij effen gelijk komen met de kim, niet hooger noch leeger.’ Verder ook nog: ‘Sleek(e) vol, boordevol (“Een glas sleeke vul schenken. De gracht stond sleeke vul water” en: “Et vat is sleikvol“.

Wat mij betreft is er geen twijfel over mogelijk. Een sleik lopense is een heel precies effen afgestreken lopense. En om eerlijk te zijn, dat had ik zelf achter een ‘sleik lopense’ eigenlijk niet gezocht…

NOTEN:

1. J.M. Verhoeff, De oude Nederlandse maten en gewichten, Amsterdam 1983, p.35-37.
2. Woordenboek der Nederlandsche Taal, 14e deel, 1936, p.1642 (Vgl. E. Verwijs en J. Verdam, Middelnederlandsch Woordenboek deel 7, 1912 (onder: Sleec (sleic), sleeclopen en sleecvol)

Bekijk PDF

GH-2001-03 Belderbusch weer in kleur

Peter Lathouwers

De Handelse kerk heeft in haar kleurrijke verleden nogal wat weldoeners gekend. Vooral van Duitse Orde-zijde, getuige de wapenstenen en –borden, die links en rechts in de kerk te vinden zijn. Het waren ook niet de minsten onder deze Ordelingen die zo’n visitekaartje in steen, hout of edelmetaal achterlieten. Zo treffen we aan Clemens August van Beieren, grootmeester van de Duitse Orde; Hendrik van Wassenaar tot Warmont, commandeur van Gemert (1684-1690) en landcommandeur van Alden Biesen (1690-1709); Ferdinand Damiaan von Sickingen, landcommandeur van Alden Biesen (1743-1749); Leopold von Steinen, landcommandeur van Alden Biesen (1749-1766); Caspar Anton van der Heijden genaamd Belderbusch, landcommandeur van Alden Biesen (1766-1784).

Van de laatste persoon, Caspar van der Heijden, treffen we het wapen op diverse plaatsen aan.
In 1766 schonk hij de kapel van Handel een Plantijnmissaal. Op het missaal werd fraai zilverbeslag aangebracht door de zilversmid Rabanus Raab uit Boxmeer, de voorzijde met het kruis van de Duitse Orde, de achterzijde met het wapen van de schenker.
Ook een biechtstoel uit ca. 1770 draagt zijn wapen. Tijdens zijn periode als landcommandeur werd in de kapel van Handel het oksaal, de koorzolder, aangebracht. Aan de balustrade van dit oksaal hing lange tijd een groot houten paneel met zijn landcommandeurswapen.

Caspar van der Heijden had als Duitse Ordeling en ook daarbuiten een flinke politieke carrière opgebouwd. Op 27 jarige leeftijd werd hij in 1749 in de Duitse Orde opgenomen. Hij was van 1749 tot 1762 achtereenvolgens commandeur van Ramersdorf, Ordingen, Sint Gilles in Aken en Gruitrode. In 1762 werd hij coadjutor van de Balije Biesen en in 1766 stadhouder. In dat zelfde jaar werd hij landcommandeur van Alden Biesen wat hij bleef tot zijn dood in in 1784. In 1782 werd hij tot de rijksgravenstand verheven.

De nadrukkelijke aanwezigheid van landcommandeur Van der Heijden’s ‘heraldische visitekaartjes’ is echter niet ingegeven door ’s mans voorliefde voor het Handels Maria-oord. In de periode 1763 – 1770 is de Gemertse commandeurszetel vacant gelaten om – zoals het gebruik binnen de Orde dat wilde – met de inkomsten de noodzakelijke herstellings- en verbeteringswerken uit te voeren. Met het vrijgekomen geld heeft Van der Heijden ook het kerkinterieur van Handel laten vernieuwen.
Hoewel het grote houten wapenbord van het oksaal niet bij het monumentale Van Dijck-orgel hoort, werd van meet af aan dit object toch bij de aanstaande restauratie van het orgel betrokken. Om het in zijn oude luister te herstellen moest het dus weer voorzien worden van de heraldische kleuren die bij dit wapen horen.
Kenner van heraldische wapens, Jan Melssen, leverde hiervoor de volgende beschrijving:
Het wapen kan worden omschreven als: gevierendeeld; I en IV in zilver een zwart breedarmig kruis met zilveren zoom; II gedwarsbalkt van tien stukken van zilver en groen, waar overheen een rode leeuw met gouden kroon; III gedwarsbalkt van tien stukken van zilver en groen waaroverheen een rode omgewende leeuw met gouden kroon. Het schild geplaatst op een groter zilveren schild met een zwart, de randen van het schild rakend breedarmig kruis met zilveren zoom. Het schild is gedekt met een zilveren aanziende traliehelm, goud beslagen en van rood geopend. De helm wordt gedekt met een gouden kroon van drie bladeren en tweemaal drie parels, waaruit een uitkomende leeuw met gouden kroon. Dekkleden (heraldisch) rechts zwart en zilver en (heraldisch) links rood en zilver.

Restauratieschilder Hein van Gemert uit Gemert bracht uiteindelijk de kleur op het wapenbord. Alvorens aan het werk te gaan onderzocht hij het wapenbord om nog mogelijke resten van de oorspronkelijke kleuren te achterhalen. Die waren inderdaad nog aanwezig zoals het venetiaans rood en zinkgroen. Deze kleuren zijn weer teruggebracht in het wapenbord en behalve deze kleuren is er veel bladgoud en –zilver verwerkt.

Bronnen:

– Eycken, Michel van der; Leden van de Duitse Orde in de Balije Biesen, Bijdragen tot de Geschiedenis van de Duitse Orde in de Balije Biesen 1; Bilzen 1994.
– Mertens, J.: Miscellenea Baliviae de Juncis II., Bijdragen tot de Geschiedenis van de Duitse Orde in de Balije Biesen 6; Bilzen 2000.
– Met dank aan Jan Melssen (Eindhoven) voor zijn uitvoerige beschrijving van het wapenbord.

Bekijk PDF

GH-2001-03 Nieuws in Gemert, De Gemertsche Courant

Simon van Wetten

Dinsdag en vrijdag. In het weekritme van veel Gemertenaren zit besloten dat zij op die dagen, in de namiddag of vooravond, toch nog maar eens naar hun brievenbus wandelen: het Gimmers krantje (wie zegt er: “Gemerts Nieuwsblad?”) kan elk moment worden bezorgd.
Kijk, de toestand op de westelijke Jordaanoever, beschreven in de Volkskrant, en de bezwaren tegen de opening van een bordeel in Someren, uitgebreid toegelicht in het Eindhovens Dagblad, lezen u en ik om uiteenlopende redenen heus wel. Maar dat gouden huwelijkspaar in de Julianastraat, het kampioenschap van harmonie Excelsior én van ome Piet z’n kanarie, en de feestelijke opening van een nieuw wandelpad in de Handelse bossen, dát is toch pas het echte nieuws. Ons kent ons. Het dorpsgevoel. Deel uitmaken van de gemeenschap. Dáárom luistert u op vrijdagavond scherp naar de ferme klap van de klep van uw brievenbus: het krantje is er!
Het Gimmers krantje is er al lang. Begonnen als een maandblad zag de Gemertsche Courant – Nieuws en Advertentieblad voor Gemert en Omstreken in september 1930 het levenslicht. De uitgave werd verzorgd door de firma Ermers en Heynen, te bereiken onder telefoonnummer 11.
Dat niet álles altijd maar duurder wordt, bewijst de abonnementsprijs die men destijds per kwartaal, dus voor drie krantjes, moest neertellen en die aanmerkelijk hoger was dan het telefoonnummer: 75 cent! Zeer prijzig, zo in de aanloop naar de crisjaren. Vandaag aan de dag, op de toppen van economische hoogconjunctuur, krijgen we ons krantje tweemaal per week gratis in de bus. Voor niks gaat de zon op én….. Inderdaad! Overigens werd de Gemertsche Courant al in 1931 een weekblad.

Jan Ermers, geboren te Oeffelt in 1905, overleden in Gemert in 1972, drukte zijn Courant aanvankelijk in de “Electrische Drukkerij” in de Oudestraat. In 1933 werd de boerderij van klooster Nazareth verbouwd tot drukkerij en vandaaruit vond het blad jarenlang haar weg naar de lezers. In de tijd van de Duitse bezetting onderging de Gemertsche Courant het lot van de meeste kranten, maar op vrijdag 13 oktober 1944 – een pure geluksdag – kon de redactie in juichstemming melden:
Met Gemert herrijst ook de Gimmertsche Courant. Na drie jaren van min of meer ondergrondsch bestaan, springt ’t Weekblad weer van de stencilmachine op de groote drukpers, en gaat de clandestiene distributie over in publieke colportage. We hoeven bij miezerig weer niet meer te schrijven dat de zon schijnt en wanneer ’t goed gaat, worden we niet meer eingesperrt als we ’t openlijk zeggen.

In 1947 onderging de krant een heel kleine naamsverandering; de Gemertsche Courant werd de Gemertse Courant. Onder de titel “Niet zoo maar zo” legde de redactie de hoofdregels van de officiele nieuwe spelling uit, en voor de “ch”-kwestie had men wat extra aandacht. Typisch was dat de Gemertsche “ch” verdween maar dat de Russische “ch” mocht blijven. Is dat logies of logisch?

In de zestiger jaren is Ermers Drukkerij Gemert overgenomen door G. van Helvoort, die vanaf februari 1967 vanuit “Drukkerij Gemert” het Gemerts Nieuwsblad uitgaf. Zijn zonen zetten die traditie als “Van Helvoort Grafisch Bedrijf” voort.

Ouder nieuws

Al vòòr 1930 zijn er bij tijd en wijle pogingen ondernomen om de lokale nieuwsvoorziening in Gemert structuur en regelmaat mee te geven. De voorlopers van de Gemertsche Courant waren in feite provinciale kranten die hun voorpagina’s per plaatsnaam een eigen “kop” gaven. De Gemertsche Courant die in 1911/1912 verscheen, ten tijde van de geruchtmakende “Gemertse ruzie” was puur op de gemeenteraadsverkiezingen van 1912 gericht.
Daarnaast verscheen, twee maal per week, het regionale blad “De Zuid-Willemsvaart”, dat trouw ook plaats inruimde voor het plaatselijke nieuws, en bijvoorbeeld berichtte over “eene vliegmachine” die in 1916 lange tijd boven Gemert vloog en een dikke honderd meter lager veel stijve nekspieren veroorzaakte. Toch had men in Gemert al eerder kennis gemaakt met vliegende voorwerpen. In 1908 waren er maar liefst drie ballonnen tegelijk in Gemert geland. “Het was hier verleden Zondag in elken kring het onderwerp van gesprek”. Met name de ballon die vlak voor de landing een viertal geschilderde glasruiten van het priesterkoor der Mortelse kerk had vernield (er hing een zware kabel aan het schuitje van de ballon) leverde een schade van 250 gulden én een hoop gespreksstof op!
Maar ook minder schokkende berichten vulden de Zuid-Willemsvaart-kolommen. Hoewel? In 1918 werd medegedeeld dat de Gemertse kinderen hun kousen konden sparen door, mits goed gewassen, met “beenen zonder kousen” naar school te komen. En wat te denken van een verslag (in 1912) van een propagandabezoek van een vegetariër aan Gemert?
Niet iedereen was even welwillend tegenover Zijne Primitiviteit en er werd hem zelfs een voer gras en een zak hooi gepresenteerd. Het bleek echter, dat hij pas geherboriseerd had.

Het échte Gimmerse nieuws nam je, liefst omlijst door het gezellige gerammel van de plattebuiskachel (aangemaakt met het vorige exemplaar) vanaf 1930 tot je via de Gemertsche Courant. Hulde aan de schrijvers en redactie van toen, want bij het doorbladeren van de diverse jaargangen valt op dat de krant uiterst leesbaar was en dat de serieuze berichten, de sensatie, de stukjes-met-een-knipoog en de advertenties in een afgewogen geheel aan elk wat wils boden.

Niets nieuws onder de zon

Een aantal nieuwsberichten is tijdloos en zou in een krant van vandaag niet uit de toon springen. Met de MKZ-crisis nog maar net achter de rug en de dreiging van terugkeer boven ons hoofd had het navolgende berichtje uit 1926 ook vijfenzeventig jaar later op pagina drie kunnen staan:
GEMERT. Het mond en klauwzeer neemt in onze gemeente nog steeds toe. Er zijn plaatsen waar het in betrekkelijk korten tijd nu reeds voor den vijfden keer voorkomt. Ook gaan er geregeld koeien dood. Deze dagen nog een bij Scheepers op Tereijken. Bij Fried v.d. Elzen moesten binnen 14 dagen 37 varkens in den grond gestopt worden. Het valt op het oogenblik niet mee boer te zijn.

Maar! Anders dan nu waren er destijds geen dramatische, preventieve ruimingen nodig om het probleem op te lossen. Jos van Elten, in normale tijden koopman in petten, wist namelijk alles van afdoende bestrijding:
Geruimen tijd reeds is het in onze gemeente een publiek geheim, dat onze dorpsgenoot de pettenmaker Sjef van Elten een probaat middel ter genezing van het mond en klauwzeer heeft uitgevonden. Algemeen geniet hij reeds den titel van Veearts en Doctor. Als proefkonijn voor zijne uitvinding gebruikte hij twee jaar geleden een geit. Zijn middel moet dan ook werkelijk afdoende helpen, gewoonlijk is de gevreesde ziekte bij toepassing van zijn middel den vierden, uiterlijk den vijfden dag geweken. Onze inlichtingen hieromtrent hebben wij bij betrouwbare boeren ingewonnen welke vol lof waren over de uitwerking.

Toch worden genieën niet altijd als zodanig (h)erkend…
Ook van toen en nu: het (kwijtraken van het) huisvuil. U herinnert zich nog de recente felle discussies rondom grijze en blauwe zak en de grijze en groene container. In de dertiger jaren werd het ophalen, uitsluitend in de kom van Gemert, per jaar geregeld.
Een beetje pijnlijk is de ontdekking dat het verwijderen van pètjes, voetpaden, al voor de oorlog, voor mijn gevoel midden in het echte pètjestijdperk, géén punt was:
Door het Missiehuis alhier is aan het gemeentebestuur opheffing verzocht van het voetpad, gelegen langs de buitengracht van het kasteel, tusschen de hoofdlaan en de laan van het R.K. Kerkhof. (maart 1934)
Het voetpad no. 123 (over de grond van landbouwer H.J. van Hout), het voetpad genaamd “De Ripskant” vanaf de Haageik tot aan de Ruijschenbergstraat, en het “Nonnenpaadje” vanaf de weg Gemert-Beek en Donk waren hetzelfde lot beschoren.

En misschien nog wel pijnlijker is de constatering dat kleine en grote criminaliteit niet alleen maar van na de oorlog zijn. Zo werd een brutale inbraak op de Heuvel door “opschuiving van een raam” (buit: 1800 gulden) in verband gebracht met de talrijke diefstallen en overvallen die in het voorjaar van 1934 in de streek werden gepleegd. In hetzelfde jaar werd in de krant gewaarschuwd voor de uitgifte van valse rijksdaalders die moeilijk van de deugdelijke munt te onderscheiden waren. De kleur was wat anders en het jaartal op de valse munten was altijd 1929.
Vier jaar later, in 1938, kwam iemand op het idee om het Belgische vijffranc muntstuk als Nederlandse rijksdaalder uit te geven:
Dinsdag is een Gemertsch zakenman, die overigens tot de pientere lui van dat kaliber mag gerekend worden, nog een rijksdaaldervormig vijf-cent-francstuk in de handen gestopt.

Een regelrecht geval van “fiets-jacking” was de overval op een zekere Van de C., wonende te Gemert, die op een vrijdagnacht, omstreeks 1 uur, terwijl hij zich per fiets van Helmond naar Gemert begaf, op lafhartige wijze werd mishandeld en beroofd. Lof en bewondering gaat uit naar de Beek en Donkse veldwachter, die de dader, ene P. uit Deurne, te pakken kreeg! De lof en hulde die uitging naar de chefveldwachter van Gemert, die samen met de heer W. van der Kemenade per auto een dief achtervolgde én arresteerde, verbleekt als we vernemen dat die dief de volgende dag kon ontsnappen. De overvaller, die bij Van der Kemenade in de winkel een revolver had gestolen, was uiteindelijk in Erp in de kraag gegrepen. Toen hij naar de plaats van het misdrijf werd gebracht (deden ze toen ook al aan reconstructies?) lette de veldwachter even niet op, en K. uit Veghel vluchtte over het Borretplein en langs de kerk de Schoolstraat in. Hij werd per fiets door de gendarmerie achtervolgd, en daarom klom K. over een afsluitmuurtje van de speelplaats van de school en verdween via een poortje de Ruijschenbergstraat in. Uiteindelijk is de man toch weer gearresteerd, maar hij had de Gemertse schooljeugd een heel aangename afleiding bezorgd.
Gemert haalde in 1936 zelfs de landelijke pers met een moordaanslag op de Rooijhoefse dijk, toen nog een zandweg. Maar in de Gemertsche Courant werd duidelijk gemaakt dat een al te enthousiaste correspondent een “gevalletje van een vechtpartij”, met als uiteindelijk letsel een wondje in de rechterwang, had “uitgebuit tot een feit, waarvan ieder weldenkend mensch moet walgen”. De ingrediënten, twee jongens en één meisje, kermiszondag en wat extra bier, uitmondend in enig EHBO-werk van dokter Pannekoek, doen vermoeden dat de Gemertsche Courant het bij het rechte eind had en dat het allemaal wel meeviel.

Aardbeving

Ja, lach er maar mee. Het Gemertsch Courantje deed dat in ieder geval wel. Onder de kop “Nog steeds aardschokken” liet men op 17 december 1932 jolig weten:
Te Den Bosch en Veghel zijn deze week nog aardschokken waargenomen. Ze veroorzaakten lichte trillingen van vazen en meubelen. In Gemert zijn gisternacht, voor zover we hebben kunnen nagaan, door één persoon lichte trillingen gevoeld. We vreezen, dat er vandaag of morgen hier en daar de kiesverenigingen nog van wakker schrikken!
Misschien dat na de echte aardbeving, een kleine maand eerder, de schrik er dusdanig inzat, dat men het ten Gemertsche Courant-burele psychologisch wel handig vond, om de naschokken met enige frivoliteit te benaderen. Immers, een paar minuten voor middernacht, op 21 november, had het geologisch bureau te Heerlen een aardbeving geregistreerd met als episch centrum een plek onder Zuidoost-Brabant. “De grootste uitslag was zoo groot dat de naald van het toestel is gevlogen”, berichtte de Zuid-Willemsvaart. In Gemert knapte in de tuin van de Latijnse school een boom af, en op de kamer van de conrector (die zich juist ter ruste wilde begeven), werd de bidstoel wel een meter van z’n plaats geslingerd. Een schilderij viel van de muur en de conrectorale ontsteltenis was groot, dat laat zich begrijpen.

Advertenties

Ermers en zijn personeel moesten óók leven en het abonnementsgeld zal geen vetpot geweest zijn. Daarom treffen we een rijk scala aan advertenties in de Gemertsche Courant aan. Een paar aardige en soms zelfs verbazingwekkende voorbeelden:

Allereerst de profetische gaven van Theo Snoeks en Zn. Theo, in de volksmond als Dorrus de Snoek aangeduid, had een heldere kijk op de toekomstige internationale ontwikkelingen: hij wist al in 1932 dat zijn prijzen “vooroorlogs” waren…
Uit de verhalen van ons pa weet ik dat als Hanneke Moors en heure vent al ventend met hun viskar door de straten van Gemert trokken, het Hanneke was die enthousiast en op luide toon opsomde welke vissoorten er op de kar lagen – en dan kwam zo ongeveer de hele fauna van Noord- én Waddenzee voorbij. Maar als Hanneke dan moe was en heure vent toesnauwde: “Roep-te gij ok ‘ns iets”, dan zei haar echtgenoot, na enig voorbereidend gerochel en niet harder dan op gewoon gespreksniveau, “Vis”. Meer niet.

Rariteiten

Verbaasd optrekken der wenkbrauwen, een glimlach en soms een schaterlach. Dat zouden zo de reacties kunnen zijn bij een korte wandeling in het dertigerjaren-rariteitenkabinet van het Gimmers krantje: In onze parochie is deze week een nieuwe lijkwagen in gebruik genomen. Dit op zich zou niet zoo’n bijzonderheid zijn, ware het niet, dat deze wagen van een bijzondere constructie is. De wagen is voorzien van altijd werkende borstels, hetgeen het bevuilen van de kerk voorkomt.

De rotonde bij het Kruiseind ligt er nog niet zo lang:
EIJERSTRUIF
Hadden liefhebbers het maar geweten, ze hadden Donderdagmorgen heerlijk kunnen genieten. Een eierkoopman, beladen met 500 eieren, kon aan het Kruiseind den draai niet krijgen, en zoodoende kwamen de eieren op de straatsteenen terecht. Slechts een vijftigtal bleef heel. Een leelijk schadepostje!

Een wichelroedeloper uit Lieshout, ingehuurd om op een fabrieksterrein in Gemert de beste plaats voor een Nortonput aan te geven, werd na zijn werkzaamheden door omstanders gevraagd om controleerbare proeven te doen. Hij deed dat door voor hem volkomen onbekende waterleidingen en ondergrondse kabels en leidingen precies na te lopen. De verbazing steeg ten top toen de man bij enkele aanwezigen proeven nam op hun lichaam. Met zijn wichelroede wees hij arm- en beenbreuken, litteekens, rheumatiek, enz. aan. Werkelijk, in zijn experimenten zit climax. Het bleek dat op aanwijzing van de wichelroedeloper heel veel mensen hun ledikant hadden verplaatst, waarna bedwateren, slapeloosheid en slaapwandelen tot het verleden behoorden.

Iedereen die weet dat onze noorderburen, de mensen uit Erp, het helemaal niet leuk vinden wanneer ze nageroepen worden met “Erpse Beren”, begrijpt de impact van het volgende berichtje. Het is een stukje uit een verslag van een Varkensfokdag te Gemert, waarbij in de rubriek “Beren” de volgende uitslag werd genoteerd: Verenigingsbeeren met minstens 5 zeugen boven de 15 maand door de afdeelingen Deurne, Erp, Gemert en Milheeze: 1ste kampioen: afdeeling Erp.

Eind 1938 maakte burgemeester Phaf bekend dat – de dreiging van een oorlog was toen waarschijnlijk al voelbaar – de manier waarop de Gemertse bevolking zou worden gewaarschuwd voor een “vliegoverval”, middels aanhoudend claxonerende auto’s zou zijn, én door het vijf minuten laten loeien van de sirene van de fabriek der firma Raaijmakers. Onder de kop “Plaatselijk nieuws” stond tegelijkertijd: Door zeer bijzondere omstandigheden is de opvoering van het drama “Als de Sirene gaat” door de Jonge Werkman uitgesteld tot een nader te bepalen datum.

In de rubriek “Uit de omgeving” vermeldde men te Bakel trots dat er een nieuwe motorbrandspuit met een capaciteit van 1500-2000 liter per minuut zou worden aangeschaft. Drie maanden later, in mei 1937, verscheen, ook onder het kopje “Bakel”, een droevig “In Memoriam” in de krant: Heden namiddag overleed na een korte doch inwendige verbranding Onze jonge lieveling na een bestaan van slechts enige uren en voordat de doopplechtigheid kon plaats vinden. De bedroefde bedienden. Jawel, de zojuist gearriveerde nieuwe motorbrandspuit was tijdens de eerste demonstratie geheel verbrand…

Recht onder een artikel over de “Bond van Politieambtenaren tot Bescherming van Dieren” stond in de Gemertsche Courant van 27 oktober 1934 het navolgende berichtje:
Dezer dagen had de heer P. alhier bij wijze van proef een lastige vlieg onthoofd. Na eenige uren constateerde hij, tot grootte verbazing, dat de romp nog leefde en wegliep wanneer de heer P. een brandende sigaar in de nabijheid bracht. Tot 18 uren na de executie tippelde de onthoofde weg en… liet zelfs, als teeken van leven, eenige ongewenschte sporen na.

Typisch een voorbeeld van vooroorlogs taalgebruik en anders óf een geval van een biologisch wondertje óf van een vroeg-emancipatorische inspanning is de krantenkop: Burgemeester Jan Phaf ongesteld

Een enorme belastingfraude bij de Gemertse voetbalclub zou je kunnen vermoeden onder de kop: GVV contra de Fiscus Het bleek evenwel dat onze zwart-witten in 1932 een vriendschappelijke wedstrijd tegen een team van belastingambtenaren speelden.

Nieuwslezer

De lezenswaardigheid van de Gemertsche Courant was, zoals we reeds eerder vaststelden, groot. De lezer, altijd op zoek naar aansprekend nieuws, kwam in ’t krantje meestal wel iets van zijn gading tegen. Zo vóél je, dankzij de pakkende verslaggeving, de passie waarmee de wielersport bedreven werd op de twee wielerbanen die Gemert in de jaren dertig rijk was (in de Oudestraat – wielerclub “Geen moed verloren”, en op de Pandelaar – wielerclub “De Pedaalridders”).

En zo begrijp je de emotie die in maart 1932 losbarstte bij het invoeren van belasting op jensbanen. Heel pijnlijk, want het jensen was juist bedacht om de belasting op biljarttafels te ontlopen. Men plaatste een jensring op het groene laken en “beugelde”, geheel belastingvrij, met keu en biljartballen.

Natuurlijk hebben de Gemertenaren vol aandacht gelezen over de aanbesteding en bouw van de muziekkiosk op ’t mertveld, vanaf mei 1936.

Via het krantje deed een fors deel van de bevolking mee aan de brede maatschappelijke discussie over het wel of niet bestaan van een geheime, onderaardse vluchtgang van het kasteel naar melkfabriek “De Eendracht”.
De heldendaad van een scherpe en alerte kat, die het bakkersgezin Egelmeers in de Kerkstraat behoedde voor een grote brand, werd op de voorpagina (vervolg op pagina 3) breed uitgemeten en was vervolgens in mei 1938 het gesprek van de week.

En je zou zevenenzestig jaar na dato nog bijna in de 1 aprilgrap van 1934 tuinen. Op 31 maart stond in de Gemertsche Courant een aankondiging “één dezer dagen” van een bezoek van Hitler, incognito, dat wel, aan het Gemerts kasteel.

Er zal ook veel gebuurt zijn over de bittere overpeinzing in het krantje dat ze in Gemert maar niet van het “folkloristische” gebruik van het “tafelen” af konden stappen. Na het taofelen op de Heuvel, in oktober 1931, waarbij de politie er aan te pas moest komen om de strafexpeditie die zo’n tafelpartij in feite was, te beëindigen, wees de Gemertsche Courant op de narigheid die dat ritueel voor alle betrokkenen kon opleveren. 1

De Gemertsche Courant toen – het Gemerts Nieuwsblad nu. Er is niet zoveel verschil. Ook de jaargangen van het Nieuwsblad verdwijnen in het archief en wekken belangstelling en vertedering op wanneer in een aflevering van “Gemerts Heem” van om en nabij het jaar 2051 teruggekeken wordt naar het “Dorpsnieuws uit het begin van de eeuw”. De drijfveer om véél van het heden mee te maken, ook de gebeurtenissen waar we niet lijfelijk bij aanwezig kunnen zijn, zal altijd strakker blijven dan de veer van onze brievenbussen. Bèng. Ik hoor ’t krantje…

VERANTWOORDING

Voor dit artikel is, voor zover het berichten uit de Gemertsche Courant aangaat, vooral geput uit “jaren ’30-nieuws”. Uitzonderingen: de krant van 13 oktober 1944 (eerste Gemertsche Courant na de bevrijding) en de krant uit 1947, waarin voor het eerst de “ch” in Gemertsche werd losgelaten.

NOTEN.

1. Simon van Wetten: Van tafelen en toffelen (GH, jrg. 1995, no. 1).

Bekijk PDF

GH-2001-02 Haageijk: Gerecht in Proeeleik

Ad Otten

 Op 13 juli 1394 was er iets bijzonders aan de hand in ‘het centrum’ van Gemert. Twee schepenen van Den Bosch en vijf schepenen van Gemert vergaderden met notaris Henric Kuyst en een heleboel notabele getuigen van her en der, over een te treffen minnelijke schikking over ‘Den Duvelskamp’. Over de eigendomsrechten van deze ‘kamp’ – vermoedelijk de plaats waar de Duitse Orde een nieuw kasteel wilde bouwen – werd al meer dan tien jaar lang tussen de Duitse Orde en de oudadellijke familie Van Gemert hevig geredetwist. 1 In sommige oorkonden wordt er zelfs gesproken van ‘oorlog ende krieg’. Maar in de zomer van 1394, op die dertiende juli, komt men dan toch eindelijk tot een vergelijk. In het daaromtrent opgemaakte notariële ‘instrument’ kan men lezen dat deze ‘schikking’ werd getroffen ‘onder de Prieel-eik waar in Gemert de rechtszittingen gehouden plachten te worden’.2
In 1433 blijkt deze Prieeleik in Gemert nog steeds bekend. Althans op 4 januari van dat jaar oorkonden de schepenen van Gemert dat zekere Willem Saelden Neve een erfcijns van 6 lopen rogge per jaar heeft overgedragen ten behoeve van de Kapel van Onze Lieve Vrouw van Handel en dat deze erfcijns was gevestigd op een hoeve ‘bij de Pryoele-eik’ te Gemert. Peter Lathouwers uit Handel weet mede te delen dat in de achttiende eeuw de handelse kapel jaarlijks nog een erfcijns van 6 vaten rogge beurde uit een hoeve bij de Haageijk. En ineens is er die gedachte: Verdorie, zou de naam Prieel-eik later misschien niet Haageijk zijn geworden? De tot dusver oudst bekende vermelding van ‘die Haegh Eyck is van 1505’.3 Dat zou dus heel goed kunnen… Nee dat moet wel zo geweest zijn! Het is tegelijk een prachtige bevestiging van de verschuiving van het centrum van Gemert die zo rond 1400 een aanvang nam. Tot 1400 werd in de Haageijk voorheen Prieel-eik recht gesproken. Daar pal aan de stenen brug over de Rips lag ook het gasthuis van Gemert, tegenover de hoeve watermolen, een wrijfmolen en ietsje daarachter de watermolen…
In de loop van de vijftiende eeuw moet ‘het gerecht’ zijn verhuisd naar de Plaatse tegenover het nieuw gebouwde kasteel aan het huidige Ridderplein. Het nieuwe centrum van Gemert. De nieuwe gerechtplaats kreeg de naam: de dingbank.

Zou het niet aardig zijn om op het parkeerterreintje aan de Haageijk bijvoorbeeld een prieel-eik te herplanten?

NOTEN:

1. Voor het geschil over den Duvelskamp zie: Ad Otten, Vestiging van de Duitse Orde in Gemert, 1200-1500, 1987, blz.79-84.
2. Alphons van den Bichelaer, Het notariaat in de Meierij van ‘s-Hertogenbosch in de late middeleeuwen 1306-1531, bijl.1.; RA ‘s-Bosch KADOG Invnr.1083: De letterlijke tekst in het latijn luidt: ‘…in villa de Ghemert sub arbore quercina dicta die Prieel eyck sub qua placita kuralia(?) fi(?) solent…’
3. M. van der Wijst, Gemertse toponiemen van 1366 tot 1802, in: Gemerts Heem nr.42 (1971).

Bekijk PDF

GH-2001-02 De Brabantse Betuwe

Simon van Wetten

 U kijkt daar natuurlijk van op, maar de titel die boven dit artikel prijkt, slaat heus op Gemert en omgeving! Weliswaar op het Gemert van de jaren ’50 van de afgelopen eeuw, maar dan nog lijkt “Brabantse Betuwe” als betiteling voor een dorp op de zandgronden, voorzien van wat textielindustrie, nogal frivool, fruitig zelfs. Tja, en als u het niet gelooft, dan is dat een bewijs temeer voor het vergankelijke van al het moois dat Gemert ooit te bieden had. Vergane glorie! Geen morel meer als oorbel. In een weckfles bewaart men nu in plaats van stoofpeertjes punaises en elastiekjes. De degelijke Lombartappel van toen is vervangen door de Golden Delicious, een naam die bij het uitspreken evenveel speeksel doet rondvliegen als er vroeger sap uit de Lombart spierste bij de eerste ferme beet in die ongemeen lekkere appel. Beste mensen, waar moet dat heen? Tot zover de nostalgie. Nu de feiten.

Eens zal Gemert in bloei weer staan

Het moet een prachtig gezicht zijn geweest als in het voorjaar de hoogstamfruitbomen in Gemert in bloei stonden. Het rooien van die bomen is rond 1955 begonnen, maar vòòr die tijd telde het dorp met het buitengebied maar liefst 36 boomgaarden van meer dan een halve hectare. En als je bedenkt dat één boom met stam en kroon en gebladerte 10 x 10 meter = 100 m2 in beslag nam, dan kun je je de bloesemweelde wel indenken die destijds her en der de Gemertse lente accentueerde en kleur gaf.
De appelboomgaard van Smulders aan de Heuvel moet één van de mooist onderhouden zijn geweest. Secuur gesnoeide bomen, met de juiste vormen en een open structuur. Er dient immers licht bij het rijpende ooft te kunnen! Kijk, als je de waterlot laat staan, dan trekken de sapstromen teveel op, dan wordt de boom te bossig, krijgt teveel blad, en dat pakt het licht weg. De zuigers, zoals de waterloten ook wel genoemd worden, moeten dus zonder mededogen gesnoeid worden. Weg met de rechtopgaande takken. Een hoek van tachtig procent ten opzichte van de stam, dat is het beste. Goed, als een te hoog oplopende tak uitgebogen kan worden naar die 80% toe, dan hebben u en ik er vrede mee, maar anders… de snoeischaar of (bij late constatering) de bosduvel! Een bijkomend voordeel is dat een goed (lees: elk jaar) gesnoeide perenboom makkelijk 100 jaar kan worden. Er is wel een tweeendertigspreuts ladder nodig om zo’n volwassen boom goed te kunnen snoeien, want een hoogstamappelboom wordt 6 meter hoog, een perenboom 8 meter en een kersenboom haalt zelfs de 10 meter! Spreuts? Zo heten de sporten van de ladder. Een uur wiebelen op één van de bovenste spreuten leverde in 1952, mits er ondertussen ook nog wat kersen geplukt werden, de ronde somma van 15 cents per uur aan plukloon op. Kersen brachten het meeste op. Kersenbomen verlangen wat lichte, droge grond. Appels en peren prefereren wat vochtiger grond. Wellicht levert het bestuderen van het bijgaand kaartje een conclusie op waar in Gemert het droger (hoger?) of natter (lager) is. De vogelbescherming (let wel, we bedoelen hier de bescherming tegen vogels) in de boomgaarden bestond uit het jachtgeweer en de vogelverschrikker. U verwacht hier wellicht een grapje over, zo in de trant van dat de vrouw des huizes beter voldeed dan welke vogelverschrikker ook, maar ik wilde u net vertellen dat het hout voor appelkistjes ook van appelboomhout werd gezaagd, bij Oerlemans in Beek en Donk, en ook dat er een zekere chronologie zit in het verhaal van de fruitteelt in Gemert.

Chronologie

1921 De eerste gesprekken en bijeenkomsten in Gemert met als doel de fruitteelt op een hoger plan te brengen.
1932 Afspraak tussen de fruittelers: “Zorg voor klassefruit! Kwaliteit is belangrijker dan kwantiteit.”
1946 Centrale afvoer van het fruit naar de veiling in ‘s-Hertogenbosch. Ook werd het fruit voortaan centraal bewaard in de Boerenbondsloods (het pakhuis), op de plaats waar nu de bank staat die óók uit de coöperatieve boerenbondsgedachte is voortgekomen. Appels konden daar zonder problemen tot februari bewaard worden. Daarmee was de oude manier van appels bewaren, het opkuilen, en daardoor ook de muizenschade, verleden tijd.1
1948 In hetzelfde pakhuis, maar dan in de kelder, werd een zéér moderne appelbewaarplaats gebouwd, met isolatie en luchtkoeling. Sorteren gebeurde eveneens in het pakhuis, en dat werd door de fruittelers gezamenlijk gedaan.2
1949 Samenstelling van de eerste snoeiploegen, om aldus de verschillende snoeiwijzen beter op elkaar af te stemmen. Het bleek de aanzet voor een studieclub. Zo kon men van elkaar
leren.
1950 De studieclub Gemert en omstreken (er waren ook kwekers uit Aarle-Rixtel, Beek en Donk en Boekel lid geworden) voerde een boomgaardkeuring door de eigen telers in. Wat later kwam het tot een uitwisseling van keurders met de kring Uden – dan ging het wat rechtvaardiger. Op de veiling in Den Bosch werden in dit jaar maar liefst 178.683 kilo’s appels uit Gemert aangevoerd.

Anekdotes

Ene Van Disseldorp vree in 1920 met de dochter van Biemans op de Keizers bosch. Deze meneer Van Disseldorp was de trotse eigenaar van een leerlooierij, maar de oude Biemans was niet onder de indruk. “Ge kun m’n dochter hebben, maar dan motte boer worden”, zei hij. Disseldorp zag zichzelf niet als boer, maar bedacht een geniale tussenoplossing: hij plantte fruitbomen achter de Keizersbosch. “Een fruitboer is ook een boer”, was zijn tegenzet, en Biemans ging accoord.

Antoon van Erp werd, eind jaren ’40, na een cursus in Goes gevolgd te hebben, voor 75 cent per uur de leider van de sorteer- en pakploeg van de Gemertse fruittelersstudieclub. Dat sorteren en pakken gebeurde op de al eerder genoemde Keizersbosch. Veel appels werden nu geëxporteerd naar Duitsland, mooi verpakt en zo. De Lombarts onder en de in opkomst zijnde Golden Delicious boven. Enige handelsgeest kan onze boomgaardbezitters niet ontzegd worden. De genoemde Antoon van Erp heeft later op de Keizersbosch, daar waar weer later gekegeld en nog weer later “gesquaredanced” werd, een champignonkwekerij gehad.
Frits van Hout had, behalve bomen, ook veel koeien in zijn boomgaard. Die koeien hadden de beschikking over een echte drinkput, dus geen betonnen bak of een verlopen badkuip. De combinatie boomgaard – koeien moet ook een heel mooi gezicht zijn geweest. Pure dorpsrijkdom. En dat brengt ons bij het trieste slot.

Teloorgang

Reeds in 1947 begon men met het planten van struiken. Het was het begin van de opkomst van de spil, de laagstamboom. De moeilijke bereikbaarheid van de toppen der hoge bomen en (al klinkt dat tegenstrijdig) de relatief lage opbrengst werkte de kap van de hoogstambomen in de hand. Eer je de eerste keer kunt oogsten van een hoogstamboom ben je zes jaar verder. Bij een spil is dat al na twee jaar.
In de jaren ’60 sloeg de “verspilling” echt toe en zijn alle grote boomgaarden verdwenen. De studiekring bestaat nog, zij het dat Gemert en Uden zijn samengegaan en er een samenwerkingsverband met Boxtel tot stand is gekomen.

Voorstel

Wim van de Vossenberg, die nog steeds fruit teelt in de buurt van het Zwarte Water, en die de informatiebron van dit artikel is, stelt samen met schrijver dezes voor dat bij de eerstvolgende, onvermijdelijke uitbreiding van Gemert er straatnamen met appel-, peren- en kersenrassen komen. Aan het begin en het eind van zo’n straat moet dan een boom van dat ras een plaatsje vinden. En wie weet komt er op het Binderseind (daar is nog een mooie plek) wel weer een echte boomgaard! Eens zal Gemert in bloei weer staan?

NOTEN:

1 De bodem van zo’n kuil was bedekt met stro, daarop de appels en dan een lichte laag stro erop (als er vorst dreigde, méér stro).
2 Er werd gesorteerd naar grootte en naar kleur.
Er waren drie banden:
klasse 1 – de beste appels – naar de winkel;
klasse 2 – kleurafwijkingen e.d. – ook naar de winkel, maar goedkoper;
klasse 3 – insectenschade e.d. – verwerkt tot appelmoes.

Bekijk PDF

GH-2001-02 Het Frans Archief I

Zonder broek en tot zinkens toe belast

Simin van Wetten

 Hop, Marjanneke, stroop in het kanneke, laat de poppetjes dansen
Eerst was hier de Pruis in het land en toen de kale Fransen.
Een bekend rijmpje en bovendien historisch verantwoord! Want toen onze laatste stadhouder Willem V, een man die het woord doortastendheid bepaald niet had uitgevonden, maar ter compensatie getrouwd was met een dame met háár op de tanden, heel lafjes vanuit Den Haag naar Nijmegen vluchtte, werd hij wederom in het zadel en naar de residentie geholpen door zijn schoonbroer, niemand minder dan de Pruisische koning. De veroorzakers van Willems vlucht, de naar veranderingen hunkerende patriotten, vluchtten op hun beurt naar Frankrijk. Met “d’n Pruis” viel nu eenmaal niet te spotten. Zo was de situatie in 1787. Zeven jaar later kwamen onze patriotten terug, omringd door de sansculottes die de Franse revolutie wel even over Europa zouden uitdragen. Die sansculottes, letterlijk “zonder broek”, maar u moet dat niet zo letterlijk nemen –blaasontsteking bestond ook toen al- waren de ‘kale’ Fransen uit het gedichtje. Beide kwalificaties, zowel de afwezigheid van de broek als het ontbreken van enige (haar)bedekking, verwijzen naar de uiterst armoedige staat waarin de Franse revolutionairen zich bij hun komst naar Nederland bevonden. Vandaar waarschijnlijk ook de plunderingen waar zij zich bij tijd en wijle, ook in Gemert, aan bezondigden en waar zij vervolgens ter hoogte van de Beekse dijk zwaar voor moesten boeten. Hun eigen generaal Salme vond deze “booswichten de naam van Fransen onwaardig” en liet hen, na de Gemertenaren uitgenodigd te hebben dit spektakel te komen zien, ter zijde van de weg naar Beek executeren.
Weer vier jaar later was alles anders. Het is dan 1798, het jaar waarin de burger Rudler de Commissaris werd van het Gouvernement der vier nieuwe Departementen van de Linker Rijnoever, waar Gemert ook toe behoorde. Hij schreef bij zijn aantreden een soort geloofsbrief, waarin hij de verworvenheden der nieuwe tijden, de revolutie en de Franse wetten met passie verdedigde, en de tegenstanders van al dat moois met evenveel passie aanviel: In deze landstreeken komende, maakte ik aan dezelven inwooners bekend, ja beloofde hen, dat zij welhaest het genot zouden hebben van de Organisatie en van de Fransche wetten. Dat Tafereel der Fransche Organisatie veroorzaakt mishaegen aan de vrienden en afhangelingen van het Despotisme. De Trouweloozen! Zij bedriegen u met te zeggen dat gij geheel onderdrukt zou zijn door onze belastingen, maar dat is slechts voor het ogenblik, omdat de oorlog, welke altijd verveelend is voor de landen die er het Toneel van zijn, aan de daarstelling van die belastingen vooraf is gegaan.
Vervolgens begint Rudler de geneugten der nieuwe tijden op te sommen: de zich vetmestenden raken hun voorrecht der leendiensten kwijt. De verwoestingen welke hun wild en jacht veroorzaakten, zijn nu voorbij. Geen onbegrijpelijke vonnissen der Rechtbanken meer. De belastingen zijn zodanig ingericht dat de mingegoede mens er nog nauwelijks last van gevoelt. Het Patent vervangt de bezwarende betaling van een gildebrief. De Tollen bieden juist bescherming aan de binnenlandse handwerken.
“Bij mijn aankomst”, zegt Rudler, “zijt gij in veiligheid gesteld geweest tegen de militaire vorderingen, welke de overwinnaars volgens recht van Verovering u hadden kunnen opleggen. Frankrijk heeft zelfs door een bijzondere gunst aan uw voornaamste steden een stapelplaats toegestaan. Rustige burgers, wacht u om naar de verleiders, die u omringen, te horen! Klimt, burgers, tot de onzuivere bronnen op van die leugens welke men u voorstelt en van de vrees die men u inboezemt., en u zult bevinden dat zij die ooit de grote voorrechten hadden, u tot slachtoffers willen maken van hun razernij en boosaardigheid. Wanneer uw zolders en uw spijskelders overvloeien van de volheid van uw oogst, zult gij ook de verandering der Constitutie zegenen. Dooft dus de spruiten der dweperij, welke sommige geestelijken trachten te doen voortkomen en waakt voor de strikken die de vijanden uwer vrijheid om u heen geplaatst hebben.”

Elf jaar later, we schrijven achtienhonderdnegen, was alles wéér anders. In de gemeenterekeningen van dat jaar treffen we Gemertse uitgaven voor erebogen, klatergoud en gekleurd papier aan. Zijne Majesteit den Koning van Holland, Lodewijk Napoleon, kwam op bezoek! De komst van de koning –vive le Roi- werd door de Gemertenaren aangegrepen om in naam van de verarmde ingezetenen eerbiedig af te smeken de gemeente van Gemert, die “tot zinkens toe belast is” te willen soulageren (soelaas te bieden) door de betaling van huur voor de Peel en voor het gebruik van de turf- en veengronden (gehuurd van de domeinen van Gemert voor 360 gulden jaarlijks) te doen ophouden. De argumentatie die dan volgt, vormt een schril contrast met alle mooie zaken die Commissaris Rudler elf jaar eerder aan de Brabantse bevolking had voorgespiegeld.
Allereerst wordt in dit smeekschrift gewezen op een aantal rampen van vóór Rudlers tijd, dus daar kon die goeie man ook niets aan doen. De calamiteiten die Gemert in pak weg vijfentwintig jaar hadden geteisterd, waren er niet minder rampzalig om. Koning Lodewijk, sowieso gezegend met een groot en sociaal voelend hart, zal wel oprecht verdrietig zijn geweest bij het vernemen van al dat leed. Hij kreeg te horen over de grote dorpsbrand van 1780, waarbij 60 huizen in de as waren gelegd. “Maar, Sire, dat was nog niets vergeleken bij de brand van vijf jaar later. Toen werden in vijf uur tijd 99 woonhuizen vernield. Er zijn in de periode 1769-1798 in totaal 200 huizen en ook nog veel andere gebouwen afgebrand.”
Verder kreeg de koning flink wat te horen over de periode dat de ‘Armée du Nord’ naar hier kwam, naar de streken waar het gezien de naam ook thuishoorde. De Fransen stuitten toen onder andere op tegenstand van Engelse en Hannoverse troepen, en Gemert heeft dat geweten. Aan het gecombineerde leger diende het dorp koeien, schapen, paarden, haver, hooi, stro, vlees, brood, bedden, dekens en lakens te leveren ter waarde van 30.000 gulden. Naar huidige maatstaven zou de gemeente het hele Reconstructierijkssubsidiepotje aan de Engelsen en Hannoverianen zijn kwijtgeraakt.
“In 1797, toen deze gemeente al niet meer aan de Duitse Orde, maar aan de Franse Republiek gehoorde, hebben wij, na militaire executie ondergaan te hebben, 10.000 gulden betaald aan het Franse Gouvernement.” Verder (die van Gemert gingen nu echt de puntjes op de ‘i’ zetten) was er de last van het jaarlijkse tractement van de ‘gemeentens’ schoolmeester. In alle omliggende plaatsen werd de meester door het Rijk betaald, maar Gemert moest het ‘enorme’ jaarsalaris zelf opbrengen (dat verschil wordt verklaard door de transactie van 1662 tussen de gewezen Staten-Generaal en de Duitse Orde).
Tot slot wees men de koning op de rente die de gemeente diende te betalen over de somma van 38.837.50, opgenomen om de voornoemde kosten op te brengen. “Oui, oui, iek bedoel, ja, ja”, zal Lodewijk hebben verzucht, “iet ies plus mauvais, éél erk.” “Jawel, Sire, het is heel erg. En dan hebben we het nog niet gehad over de belasting op ’t Gemaal. Die zorgt ervoor dat de mensen hier nauwelijks brood kunnen betalen, en al helemaal geen zout en zeep. Water is hun gewone drank. Er wordt wezenlijk gebrek geleden! De inwoners ontberen in klederen en levensmiddelen hetgeen redelijke schepsels toekomt.”
Wijselijk hielden de aanbieders van het smeekschrift hun mond over de extra kosten die men, op last van de hogere overheid, had moeten maken om de weg van St. Anthonis naar Gemert te repareren en op te knappen. Via die weg zou Lodewijk Napoleon namelijk naar Gemert komen. Nee, het was tijd om af te titelen: “Geen wonder dat iedereen verblijd is over de komst van Zijne Majesteit, in volle hoop dat Zijne Majesteit aandachtig zal letten op het onvermogen, de geringe handel en bedrijf des inwoonders, de schrale landbouw, de afgelegenheid, zonder rivieren of vaarten, en met geringe fabrieken.”
Het moge duidelijk zijn: als in die dagen de term article douze, ik bedoel artikel twaalf-gemeente had bestaan, dan had Gemert douze-in-het-kwadraat in die categorie thuisgehoord.

VERANTWOORDING.

Voor dit artikel is geput uit het Frans Archief van de gemeente Gemert, dat op dit moment geïnventariseerd wordt, en waarvan de inventaris in de loop van het jaar 2002 gereed zal zijn.

Bekijk PDF

GH-2001-02 Gemertse kolonie op Curacao

Dien Scheepers-van Kessel

Toen in 1798 dominee Hanewinkel op zijn ‘Reise door de Majorij’ Gemert bezocht merkte hij op, dat Gemert weliswaar een aardig dorp was om een tijdje te vertoeven, maar dat het ook het meest paapse dorp was dat hij tot dan toe had bezocht. Dat laatste stuitte de dominee wel heel erg tegen de borst maar zijn afkeurende schrijven daarover sorteerde bij de Gemertenaren niet het minste effect. Integendeel. De foto die bij dit artikel is afgedrukt levert daar in zekere zin een bewijs van. Op deze foto uit 1946 staan zeven religieuze Gemertenaren allemaal werkzaam op Curaçao. De papen van Gemert lijken zo’n 150 jaar na Hanewinkel al missionerend te zijn uitgewaaierd tot in alle uithoeken van de wereld. En dat is niet eens zo heel ver bezijden de waarheid. Enige honderden namen van Gemertenaren zijn bekend en ‘ons’ kasteel heet ook niet voor niks ‘Missiehuis’!

Op de foto staan van links naar rechts:
1. Walraven Frunt = pater Aloysius O.P. (dominicaan); geboren te Gemert 13-6-1911; priesterwijding 25-7-1936; overleden 8-10-1956 te Suffisant-dorp op Curaçao.
2. Cornelius Penninx = pater Henricus O.P. (dominicaan); geboren 9-8-1900 te Gemert; priesterwijding 24-7-1927; vertrokken naar Curaçao 21-10-1927; overleden 21-4-1957 Nijmegen.
3. Johanna Maria Slits = zuster Henrica Maria; geboren 2-9-1895 te Gemert; ingetreden bij de Orde van Schijndel 24-12-1916; vertrokken naar Curaçao 29-11-1929; werkte daar tot 1962 o.a. in Grootkwartier en Santa Rosa; overleden 30-12-1973 te Wijbosch.
4. Joan Spierings geboren 29-3-1916 te Gemert; werd op 8-2-1936 te Rijswijk broeder van het Gezelschap Kruisvaarders van Sint Jan. Hij vertrok naar Curaçao op 21-7-1939. Was daar werkzaam in de jeugdzorg; overleden 27-4-1995 te Tilburg.
5. Josephus van den Elsen = pater Martinus O.P. (dominicaan); geboren 3-10-1880 te Gemert; priesterwijding 15-8-1905; vertrokken naar Curaçao op 4-10-1905; hij was van 1928-1936 Vicaris Provincialis. In mei 1953 kwam hij terug naar Gemert en ging wonen in het Gasthuis. Hij overleed te Boekel 23-10-1955.
6. Wilhelmus van Rooij = pater Laurentius O.P. (dominicaan); geboren 2-3-1893 te Gemert; trad in bij de Orde van de dominicanen in 1911; priesterwijding in 1918; vertrok naar de Nederlandse Antillen in 1919. Voor zijn werkzaamheid aldaar zie bijgaand gedachtenisprentje; hij overleed te St.Anna op Curaçao op 1-2-1974.
7. Frans Soontiëns geboren te Gemert 13-2-1913; werd op 18-2-1931 te Rijswijk broeder van het gezelschap Kruisvaarders van St. Jan. Hij vertrok naar Curaçao in 1946 en was daar net als zijn confrater Joan Spierings werkzaam in de jeugdzorg.

Het is bij dit artikel misschien wel aardig te vermelden dat de Gemertse kolonie op Curaçao hiermede in feite nog niet compleet is. Op Curaçao vertoefde indertijd namelijk ook het onderwijzersechtpaar Verstappen-Werts met hun kinderen. Zij maakten de overtocht naar Curaçao in 1939 op dezelfde boot als broeder Spierings. Eén van de kinderen Verstappen was de in 1937 te Gemert op het Binderseind geboren Wim Verstappen nu één der bekendste Nederlandse filmregisseurs.

Bekijk PDF

GH-2001-02 In Memoriam, Boerderij Smulders Onze Lieve Vrouwestraat 62 in Handel

Jan Timmers

In het jaar des heren anno 2000 viel het doek voor een van de meest karakteristieke en historische panden in het centrum van Handel. Iedereen met een beetje hart voor historie schrikt ervan en vraagt zich af hoe zoiets mogelijk is. Op die vraag zullen we hier niet ingaan, maar onze aandacht richten op het monumentale karakter van het pand en zijn bouwhistorie.
In een eerder artikel in Gemerts Heem over de verschillende soorten boerderijen in Gemert en de ontwikkeling ervan werd het pand aan de Onze Lieve Vrouwestraat 62 in Handel, in de volksmond bekend als de boerderij van Smulders, aangeduid als een vroege langgevelboerderij. Een boerderijtype waarvan het woongedeelte het karakter heeft van een langgevelboerderij, maar waarvan het stalgedeelte nog de opzet en indeling heeft van een hallehuis. In Gemert komen dergelijke boerderijen voor, waarvan blijkt dat ze merendeels gebouwd zijn in de eerste helft van de 18de eeuw 1. Zo ook de boerderij van Smulders, die in de korte gevel muurankers bezat, die als bouwjaar 1715 aangaven. Van dit type boerderijen bestonden er tot voor kort nog drie, nu dus nog twee, te weten de panden Deel 80 (jaartalankers 1699) en Kromstraat 1-3 (De Blauwe Kei, jaartalankers 1734). Het pand Deel 80 wijkt qua opzet enigszins af, maar de overeenkomst tussen De Blauwe Kei en boerderij Smulders is treffend. We zullen in dit artikel nader ingaan op de bouwhistorie van boerderij Smulders, op de overeenkomst met De Blauwe Kei en tevens nagaan of over de ontwikkeling van beide boerderijen iets meer gezegd kan worden.

Jaartalankers op een gebouw geven aan wanneer het metselwerk, waarin de ankers zitten, werd opgetrokken. Vaak wordt hieruit de conclusie getrokken dat het betreffende gebouw als zodanig in het aangegeven jaar is ontstaan. Dat hoeft echter niet het geval te zijn. De meeste panden worden in de loop van hun bestaan diverse malen verbouwd en aangepast. Als delen van een gebouw nog in goede staat blijken te zijn worden ze bij verbouw vaak gehandhaafd. Het kan daarbij gaan om de buitenkant, maar ook om het interieur van het gebouw. Uit bouwhistorisch onderzoek blijkt regelmatig dat panden, die aan de buitenkant nog niet eens zo oud lijken te zijn, binnenin veel oudere delen en restanten bevatten. De oudste manier van bouwen, waarvan nu nog restanten voorkomen, is de houtskeletbouw met vakwerkwanden. Het houten skelet werd opgebouwd uit gebinten en de buitenzijde werd verder ingevuld met horizontale en verticale balken, zodat vakken ontstonden, die met besmeerd vlechtwerk werden opgevuld. Het houtskelet vormde de kern van het gebouw en droeg de dakconstructie. Als in de loop van de tijd het pand werd verbouwd, bleef het houtskelet als drager van het dak meestal gehandhaafd. Zo is bij meerdere boerderijen in Noord-Brabant geconstateerd dat de kern ervan bestond uit een oorspronkelijk houtskelet, dat soms in beide richtingen werd verlengd en weer later werd omgeven door nieuw muurwerk, opgetrokken uit baksteen. In Vessem bleek een langgevelboerderij, die op het eerste oog uit de 19de eeuw leek te dateren, een houten kern te bevatten uit de 15de eeuw 2. Uit onderzoek blijkt dat veel boerderijen met een houtskelet van ankerbalkgebinten in eerste aanleg veel ouder zijn dan de bakstenen muren aan de buitenkant.
De boerderij van Smulders heeft jaartalankers uit 1715. Dit jaartal geeft dus aan dat de korte zijgevel waarin de ankers waren bevestigd in dat jaar is opgetrokken. Het houtskelet binnenin kan echter een nog oudere geschiedenis hebben. Redenen dus om die constructie wat nader te bekijken. Aan de hand van een eerste verkenning door de auteur van dit artikel, gevolgd door een bouwhistorisch onderzoek door het Monumentenhuis Brabant, zijn hierover een aantal interessante dingen te melden. 3

Het houtskelet

Het houtskelet van boerderij Smulders bestond uit 6 ankerbalkgebinten. De ankerbalkgebinten verdelen de boerderij in 6 traveeën. De drie noordelijke traveeën vormen het stalgedeelte van de boerderij, de drie zuidelijke traveeën vormen het woongedeelte. Het meest noordelijke ankerbalkgebint stond nagenoeg tegen de korte, noordelijke gevel en heeft een afwijkende maatvoering, een afwijkende vorm en staat helemaal uit het gelid van de overige gebinten. Het is duidelijk een latere toevoeging. Oorspronkelijk kende het gebouw vijf ankerbalkgebinten. Dit komt overeen met de constatering dat de drie meest zuidelijke ankerbalkgebinten waren voorzien van de telmerken 5, 4 en 3. Of de twee overige gebinten de nummers 2 en 1 hadden is niet onderzocht, maar dat is wel waarschijnlijk. Gebint 5 stond nagenoeg midden in het woongedeelte. Een zeer ongewone constructie, immers de twee traveeën tussen gebinten 3, 4 en 5 zijn samen even breed als het travee tussen gebint 5 en de zuidelijke gevel. Om de grote overspanning van dit travee te overbruggen is geen extra gebint geplaatst, zoals je normaal zou verwachten. In plaats daarvan is het travee in tweeën gedeeld door een balk die op de bakstenen buitenmuur rust en de zolder op die manier ondersteunt. Het is daarom duidelijk dat dit gedeelte van het huis tegelijkertijd is ontstaan als de bakstenen buitenmuren, terwijl de vijf genummerde ankerbalkgebinten een hogere ouderdom kunnen hebben. Als dat zo zou zijn dan betekent het dat het pand niet alleen in noordelijke richting is verlengd, maar ook in zuidelijke richting. De gebinten 1 en 5 vormen dan de oorspronkelijke eindgevels van de boerderij. Omdat bekend is dat de oude hallehuizen in Noord-Brabant overwegend bestaan uit 5 ankerbalkgebinten, waarvan de gebinten 1 en 5 de eindgevels vormden, lijkt het in eerste instantie aannemelijk dat de kern van boerderij Smulders bestaat uit een oud hallehuis. Later zou dan het woongedeelte vergroot zijn in de lengterichting, waarbij de toegangsdeur in de lange zijgevel werd aangebracht. Gezien de jaartalankers in het muurwerk moet deze uitbreiding in 1715 plaats hebben gehad. Mogelijk bestonden voorheen de buitenwanden nog uit vakwerkbouw en is 1715 dus het jaar waarin de boerderij werd “versteend”.
Er zijn een paar aanwijzingen die erop wijzen dat de ontwikkeling van het gebouw niet is verlopen volgens het bovenstaande, maar dat het woongedeelte in zijn geheel op hetzelfde moment is ontstaan. Dat betekent dus dat de vijf oudste ankerbalkgebinten en het oorspronkelijk muurwerk beide tegelijkertijd zijn samengesteld. Dat moet dan in 1715 hebben plaatsgevonden. De eerste aanwijzing vinden we in de constructie van de gebintplaten. De gebintplaat, ook wel genoemd de worm, is de balk die boven op de kop van de gebintstijlen is aangebracht en die de gebinten in de lengterichting met elkaar verbindt. Als het meest zuidelijk travee een latere toevoeging is, dan zou je verwachten dat op de plaats van het laatste gebint (gebint 5 dus) een las aanwezig is in beide gebintplaten. Dit blijkt niet het geval te zijn. Er is wel een las in de gebintplaat geconstateerd, maar deze ligt midden tussen gebinten 4 en 5. Bovendien wijst de vorm van de las niet op een latere verlenging van de gebintplaat.
De tweede aanwijzing betreft de constructie van gebint 4. Dit gebint is geen volledig ankerbalkgebint. De ankerbalk, die normaal de twee gebintstijlen met elkaar verbindt en onderling verankert, is bij gebint 4 langer en rust op de bakstenen voorgevel. Het bovenstuk van de gebintstijl die de gebintplaat ondersteund, rust op de ankerbalk en is voor de stevigheid extra geschoord op die ankerbalk. Deze constructie van gebint 4 kan niet ouder zijn dan het muurwerk, waar de ankerbalk op rust. Gebint 4 lijkt daarmee eenzelfde ouderdom te hebben als het muurwerk.
Een derde aanwijzing vinden we in de dakconstructie. De boerderij van Smulders had oorspronkelijk een zogenaamde sporenkap. Op korte onderlinge afstand worden van voor tot achter boven op de gebintplaten twee sporen geplaatst die bovenaan bij de nok met elkaar worden verbonden. Iets onder de nok worden de twee sporen met elkaar verbonden middels een zogenaamde hanebalk. De sporenkap was aan de oostzijde nog grotendeels aanwezig. De sporen boven het woongedeelte blijken allemaal gelijksoortig te zijn en er is dus geen aanwijzing dat de kap van het woongedeelte later verlengd is geweest. Doorslaggevend zijn de argumenten niet. Het is zeer goed mogelijk dat oorspronkelijk gebint 4 wel degelijk een volledig ankerbalkgebint was, maar dat op het moment van verlenging en verstening van het pand in 1715 gebint 4 is gewijzigd en dat tegelijkertijd nieuwe, langere gebintplaten zijn aangebracht en dat het gebouw van een nieuwe sporenkap is voorzien. Verderop komen we nog terug op de mogelijk hogere ouderdom van het houtskelet.

Het muurwerk

Het oudste muurwerk van boerderij Smulders is de meest zuidelijke korte gevel. Deze gevel is opgemetseld tot aan de nok van de boerderij, een zogenaamde topgevel, hetgeen een bijzonderheid is. Voor boerderijen was een schilddak veel gebruikelijker. De gevel is opgetrokken uit gele handvorm bakstenen. Een soort baksteen dat niet erg veel voorkomt, maar in Gemert in die periode vaker werd gebruikt, o.a. bij De Blauwe Kei 4. De overige gevels blijken allemaal jonger te zijn. De noordelijke korte gevel is gemetseld van paarsrode handvorm bakstenen, die volgens het bouwhistorisch onderzoek dateren uit de eerste helft van de 19de eeuw. Naar alle waarschijnlijkheid gebouwd op het moment dat de boerderij in noordelijke richting, bij het stalgedeelte dus, werd verlengd, zoals uit het houtskelet al bleek. Opvallend is wel dat de grote staldeur in deze korte gevel gehandhaafd werd. Het kozijn van deze staldeur lijkt ouder te zijn en werd bij de nieuwbouw van de korte gevel hergebruikt. De plaats van de staldeur in de korte gevel is typerend voor hallehuizen. Gebruikelijk was dat bij verlenging van hallehuizen de grote staldeur werd verplaatst naar de lange voorgevel. Omdat dit hier niet gebeurde kan worden geconcludeerd dat de voorgevel op dat moment ongewijzigd is gebleven. De voorgevel aan de straatzijde is opgemetseld uit rode, machinaal gevormde baksteen. Gezien de details van deze gevel en vanwege de ingemetselde keramische brievenbus in art-deco-stijl kan deze gevel worden gedateerd omstreeks 1920. Deze gevel is in die periode geheel vernieuwd. De vorm echter is daarbij nagenoeg hetzelfde gebleven. De achtergevel is rond 1950 en deels nog daarna vernieuwd. Daarbij werd het woongedeelte smaller gemaakt dan oorspronkelijk het geval was 5. De onderkant van het metselwerk was deels nog oorspronkelijk en daarin werd de aanzet aangetroffen van een tongewelf van een voormalige kelder. Bij het vernieuwen van de achtergevel werd deze kelder verwijderd, terwijl een pal ernaast gelegen kelder, eveneens met een bakstenen tongewelf werd gehandhaafd. Oorspronkelijk lagen in de zuidwesthoek van het woongedeelte twee smalle kelders naast elkaar. Bij het vernieuwen van de achtergevel werd de buitenste kelder gedempt en werd de nieuwe buitenmuur naar binnen geplaatst en gemetseld op de oude scheidingsmuur van de twee kelders. Omdat de topgevel uit 1715 deel uitmaakt van de wand van de kelders, moeten deze kelders en dus ook de achtergevel oorspronkelijk in dat jaar zijn gebouwd.
Tussen het woongedeelte en het stalgedeelte bevond zich een oorspronkelijke brandgevel, waartegen de schouw was geplaatst. De bovenzijde van de brandmuur reikte niet hoger dan de bovenzijde van de zolder en liep niet door tot aan de nok. Verder werd het woongedeelte nog gescheiden door een steense binnenmuur op de plaats van gebint 5. De overige binnenmuren waren (deels?) niet oorspronkelijk meer, maar latere toevoegingen.

Vergelijking met De Blauwe Kei

Al bij de eerste verkenning van de boerderij Smulders bleek er een grote gelijkenis met De Blauwe Kei (Kromstraat 1-3). De opzet en indeling zijn nagenoeg identiek. Beide hebben oorspronkelijk 5 ankerbalkgebinten. De brandmuur staat ter hoogte van gebint 3; een binnenmuur van het woongedeelte staat ter hoogte van gebint 5 en het travee tussen gebint 5 en de topgevel, die bij beide boerderijen aanwezig is, is veel breder dan de anderen en wordt in tweeën gedeeld door een balk die op de muur is opgelegd. Bovendien hebben beide boerderijen twee naast elkaar gelegen kelders met een tongewelf, gelegen in de hoek van het woongedeelte tegen de topgevel en achtergevel. Ook de bijzondere constructie van gebint 4 is bij beide panden identiek. Het stalgedeelte is ongedeeld en de grote staldeur is in de korte eindgevel geplaatst. De indeling van de voorgevel en de topgevel is eveneens hetzelfde. Ook een aantal details zijn opvallend gelijk. Het betreft hier o.a. de manier waarop de sporen op de gebintplaten zijn bevestigd en de bijzondere wijze waarop de dakconstructie boven de zij beuken hierbij aansluit. De oudste bakstenen gevel van boerderij Smulders is opgetrokken uit dezelfde gele bakstenen als die van De Blauwe Kei en beide dragen jaartalankers (1715 respectievelijk 1734). Daarnaast valt het op dat de telmerken in de gebinten exact dezelfde vorm hebben. Ze lijken met dezelfde beitels gestoken te zijn. Het heeft er alle schijn van dat beide boerderijen door één en dezelfde aannemer/bouwmeester zijn gebouwd.

Herberg als oorspronkelijke functie

Opvallend bij beide boerderijen is de grootte van het woongedeelte, dat maar liefst 13 bij 11 meter bedraagt. Het woongedeelte van de meeste boerderijen is vaak nog niet de helft hiervan. Natuurlijk kan dit wijzen op een zekere welvaart van de eigenaars, maar waarschijnlijk is hiervoor een andere reden aan te wijzen. Boerderij Smulders is gebouwd tegenover de kapel van Handel, een druk bezocht bedevaartsoord van Onze Lieve Vrouw van Handel. De bebouwing rond de kapel van Handel was rond 1700 nog zeer beperkt en het is dan ook zeer aannemelijk dat in het pand een herberg werd gevestigd. Het verklaart in ieder geval de grote omvang van de woning.
Van De Blauwe Kei is uit archiefonderzoek bekend dat het al in 1667 een brouwerij met herberg was, eigendom van Jan Dierx van Zeeland 6. Op die plek bleef een herberg aanwezig tot in het begin van de 19de eeuw. In november 1733 kwam het pand met brouwerij in eigendom van Simon Penninx, die de opdrachtgever moet zijn geweest van de nieuwbouw of verbouw van de herberg, die volgens de muurankers in 1734 werd gerealiseerd. De Blauwe Kei werd dus met zekerheid als herberg gebouwd. De grote gelijkenis tussen de boerderijen en de zekerheid dat één ervan als herberg werd gebouwd, doen ons concluderen dat beide oorspronkelijk die functie gehad moeten hebben. Deze functie verklaart de bijzondere vorm van met name het woongedeelte van beide panden.
Boerderij Smulders dateert uit 1715 en is dus iets ouder dan De Blauwe Kei. Gezien de overeenkomst, zelfs in de details, leidt tot de conclusie dat de bouw door dezelfde aanemer/bouwmeester werd neergezet. Boerderij Smulders diende dan duidelijk als voorbeeld voor De Blauwe Kei.
Het derde Gemertse pand dat qua opzet vergelijkbaar is, is het pand Deel 80.De gelijkenis van Deel 80 met de twee andere is echter minder prominent aanwezig, maar ook daar is het grote woongedeelte opvallend. Van het pand Deel 80, dat in 1699 werd gebouwd volgens de muurankers, is uit archiefbronnen ook duidelijk geworden dat het gebouwd werd als brouwerij. Het woongedeelte heeft zonder twijfel ook dienst gedaan als herberg. Al in 1683, bij de erfdeling tussen de kinderen van Aert de Bruyn blijkt Deel 80 een herberg te zijn. In 1698 koopt Willem Daniëls van den Broek het pand en hij zal het geweest zijn die het huidige pand zijn aanzien heeft gegeven. Nog rond 1900 was in het pand een café gevestigd. 7 Het feit dat alle drie de panden herberg waren, wil niet zeggen dat ze niet tegelijkertijd ook als boerderij dienst deden. Het was gebruikelijk dat een herbergier naast het brouwen ook nog een boerenbedrijf exploiteerde. De combinatie van herberg en boerderij kwam veel vaker voor. Dat is ook de reden dat alle drie de panden duidelijk als boerderij herkenbaar zijn.

Oudere voorgangers ?

De ouderdom van zowel boerderij Smulders als De Blauwe Kei lijken terug te gaan tot 1715 respectievelijk 1734. In het voorgaande werd gesuggereerd dat het houtskelet, bestaande uit 5 ankerbalkgebinten, wellicht een hogere ouderdom heeft. In de vergelijking met het houtskelet van De Blauwe Kei lijkt dat inderdaad gerechtvaardigd te zijn. In de stijlen van de ankerbalkgebinten van De Blauwe Kei komen op veel plaatsen sporen voor van oudere houtverbindingen, die wijzen op horizontaal regelwerk van bijvoorbeeld vakwerkwanden. De gebinten zijn deels beslist ouder dan 1734. Ook uit de schriftelijke bronnen blijkt dat op de plaats waar nu De Blauwe Kei staat vóór 1734 ook al bebouwing aanwezig was en dat wordt door archeologische waarnemingen verder bevestigd. Uit de bouwhistorische gegevens blijkt echter dat in 1734 nagenoeg het gehele pand opnieuw is opgetrokken. Belangrijke delen van het houtskelet zijn ouder en werden in 1734 hergebruikt. Waarschijnlijk zijn die delen afkomstig van een voorganger die op dezelfde plaats stond. Of hetzelfde ook geldt voor de Handelse boerderij is niet zeker. De gebintstijlen waren voor een groot deel ingemetseld, zodat eventuele oude sporen niet konden worden vastgesteld, maar misschien wel aanwezig waren. Het archiefonderzoek is voor de kern van Handel nog niet ver genoeg gevorderd om te kunnen zeggen of er op dezelfde plaats al een voorganger gestaan heeft. Uitsluitsel over de ouderdom van de kern van beide herberg/boerderijen is daarom niet te geven.

Tot slot

In het voorjaar van 2001 werd op de plaats van boerderij Smulders nieuwbouw gepleegd. De uiterlijke vorm van het nieuwe pand is duidelijk ontleend aan zijn voorganger. De dakbedekking is deels riet, deels pannen. De afmetingen zijn nagenoeg gelijk, maar het karakter is veranderd. De manier waarop de nieuwbouw is gerealiseerd houdt onvoldoende rekening met de monumentale waarde van wat geweest is. De moderne manier van bouwen weet geen raad met de waardevolle detaillering die aanwezig was. Handel is een stuk nieuwbouw rijker, die alleen in vorm en afmeting doet denken aan het voormalige monumentale pand.

NOTEN:

1. Jan Timmers, Gemertse boerderijen in soorten ofwel de mythe van de langgevelboerderij, Gemerts Heem, 1997, nr 4 blz. 145-169
2. H. Strijbosch, Van hallehuis tot langgevelboerderij. Een laatmiddeleeuwse boerderij te Vessem, Jaarboek SHBO 1999.
3. D.J.K. Zweers, Bouwhistorische verkenning Onze Lieve Vrouwestraat 62 te Handel, Monumentenhuis Brabant mei 2001. Dit rapport leverde belangrijke gegevens voor dit artikel.
4. Gele bakstenen werden ook gebruikt bij het pand Deel 80, het Wevershuis in de Pandelaar en ook bij boerderij de Mughof op Boekent tegenover De Blauwe Kei. Dit laatste kon worden geconstateerd tijdens verbouwingswerkzaamheden. Oorspronkelijk metselwerk met gele baksteen werd sporadisch aangetroffen, echter als hergebruikte stenen kwamen ze tamelijk veel voor in het pand. Bovendien konden in de uiterste hoek van het woongedeelte van het pand sporen worden aangetroffen van twee smalle naast elkaar gelegen kelders.
5. GAG, dossier OLVstraat 62. Op een tekening voor een vergunning tot verbouw van 1967 bleek de versmalling al te bestaan.
6. Gemert R119 dd 27 maart 1667
7. Peter van den Elsen, De brouwerij in de Deel, Gemerts Heem nummer 68, herfst 1977, blz 13-21.

Bekijk PDF

GH-2001-01 Niet Jan en Maria van den Boogaard

Niet Jan en Maria van de Boogaard maar Willy en Diana van Mil

In het vorige nummer van Gemerts Heem werd bij het artikel over ‘De Mughof’ een foto gepubliceerd, die volgens het onderschrift genomen zou zijn in de jaren dertig. Maar August van Mil maakte er ons op attent dat deze foto niet uit de jaren dertig dateert maar van rond 1955. De kinderen op de foto zijn ook niet Jan en Maria van den Boogaard maar de kinderen van laatstgenoemde, te weten Diana en Willy van Mil.

Bekijk PDF