GH-2009-02 Stem voor “De Volksvriend”

“De Volksvriend” aan de Oudestraat is door de gemeente ingeschreven voor de Provinciale stemwedstrijd om de meest verrommelde Brabantse lokatie op te knappen… De Volksvriend staat er al vanaf 1888 nadat op deze plaats een oude uit 1670 daterende Zaanse stellingmolen tot de grond toe afbrandde. De nieuwe molen werd een beltmolen met de naam “De Volksvriend”: een molen met een voor die tijd groot vermogen (“ne meulen mí ballen”). Al vóór de brand beschikte het molenbedrijf aan de Oudestraat (en dat was héél modern in die tijd) ook al over een aparte stoommalerij zodat in het geval van windstilte er toch gemalen kon worden. Later kwam er ook in de molenberg van “De Volksvriend” een machinekamer van waaruit een maalstoel kon worden aangedreven. Maar… tot in de tweede helft van de jaren zestig van de vorige eeuw spande toch de windmolen zelf, de kroon van het molenbedrijf. In die tijd werd ‘onze’ stoere ‘Volksvriend’ ook nog gebruikt als reclame-achtergrond van nog zo’n stoere Brabander: D’N DAF!
Wij in Gemert willen onze Volksvriend maar wat graag behouden. In 1972 – de molen was toen al enige jaren niet meer in bedrijf – zakte bij een demonstratie één van de 27 meter lange wieken uit het molenkruis en bleef steken in de molenberg. In 1985 werd de andere wiek uit veiligheidsoverwegingen verwijderd en sedertdien staat onze Volksvriend zonder armen. Het molenwerk binnenin is droog gehouden. En: De Gemertenaar wil ‘zijn’ Volksvriend maar wat graag behouden. Hij ligt als een visitekaartje aan de entree van het dorp. Iedereen die in Gemert niet hoeft te zijn komt er via de Zuid-Om ook langs. En… vanuit het inmiddels ontwikkelde natuurgebied rond de visvijver Dribbelei zou de molen-in-bedrijf een heel bijzonder decor bieden. Natuurlijk moet de molen dan weer helemaal vrij komen staan.
En juist daar richt zich de inschrijving op voor de wedstrijd. De complete verplaatsing van het bedrijf met de silo’s. Wanneer dát mogelijk wordt zal de gemeente zich meteen ontfermen over De Volksvriend zelf…

Daarom stem op onze volksvriend.

Iedereen moet gemobiliseerd worden. Van 15 juni tot en met 6 juli kan er gestemd worden. Opa’s, oma’s, papa’s, mama’s, kinderen alsjeblieft stem mee!
Hoe te stemmen? Ga naar www.molendevolksvriend.nl en hou je mobiele telefoon bij de hand.

GH-2009-02 “Ridders” waren Gemertse “fietsen”

Ad Otten

Wim Vos is druk bezig met een uitgebreid nieuw Gemerts Woordenboek en ook daar zal hij wel weer niet alles in krijgen, maarrr toch wagen we ’t erop hem nog een bijzondere aanvulling aan te bevelen. Een aanvulling die ook heel erg past bij de bijzondere geschiedenis van Gemert die begon in de riddertijd. Maar Gemert ging met de tijd mee en zo rond 1950 stond ‘rídder’ in ’t Gemertse ook te boek voor een fiets! Rijwielhandelaar en reparateur ‘Graard’ Jonkers verkocht die op de hoek van Binderseind-Stereind. Een eigen merk! En Graard en later zoon Piet decoreerden die fietsen met een kostelijk fietsplaatje dat we hierbij afdrukken.

GH-2009-02 Duitse vliegtuigen boven het kasteel?

Ruud Wildekamp

In “Kasteel bezet-kasteel bevrijd, 1939-1945” van de hand van Annie van de Kimmenade-Beekmans, zien we op blz. 15 een drietal fraaie foto’s uit het archief van de Congregatie van de Heilige Geest. De onderste van de drie toont drie vliegtuigen, naar het onderschrift te oordelen van Duitse makelij, die in een strakke formatie laag over het kasteel vliegen. De foto zou op 10 mei 1940, de dag van de Duitse inval, zijn genomen. Aangezien de Duitsers met een grote overmacht aan vliegend en rollend materieel binnenvielen zou deze foto daadwerkelijk kunnen voorstellen wat het onderschrift suggereert.

Wat nog meer opvalt aan deze foto is het feit dat de Jezuïetenbouw, waarboven de drie vliegen, zich nog in de vooroorlogse toestand bevindt. De foto zou dus echt op 10 mei 1940 genomen kunnen zijn. Een dag later brandde dit gebouw goeddeels af door een beschieting van de Duitse invaller. Als onderzoeker van de regionale oorlogsgeschiedenis, in het bijzonder die van de luchtoorlog, werd mijn aandacht vooral getrokken naar de drie vliegtuigen. Welk type vloog die dag over Gemert?

Wat we op de foto zien zijn tweemotorige vliegtuigen, met een enkel richtingsroer aan de staart en een vrij hoekige voorzijde. Gezien de grootte van het front van de motoren moeten dit luchtgekoelde radiaalmotoren zijn geweest. Welk Duits type komt hiervoor in aanmerking? Eigenlijk niet een! Alleen de Britse Bristol Blenheim Mk.I lichte bommenwerper voldoet min of meer aan deze criteria.

Tijdens de Duitse inval lag Gemert in de opmarsroute van het 26e Legerkorps, een onderdeel van het 18e Leger. In de spitsen van dit korps bevonden zich de 254e en de 256e Infanteriedivisies. Wat ook blijkt uit de verkenningseenheid, de Aufklärungs-Abteilung 256, die op 11 mei in gevecht kwam met de Nederlandse militairen van het Geniedetachement Frets in het kasteel. Bij het Duitse 18e Leger waren luchtmachteenheden ingedeeld, twee luchtverkenningseenheden en een eskader bommenwerpers. Dit laatste, het Kampfgeschwader 4, was uitgerust met de zware Heinkel He 111P en de middelzware Junkers Ju 88A. Deze vliegtuigen werden in die dagen veelvuldig ingezet boven en voor het front. Het profiel van beide komt echter in het geheel niet overeen met dat van de foto. Ook het derde type bommenwerper dat de Duitsers in die dagen bezigden, de Dornier Do 17Z, komt met zijn dubbel richtingsroer, niet overeen.

De Bristol Blenheim dan? Dat toestel is door de Britten op die 10e mei, vanuit Noord-Frankrijk, ingezet om o.a. de toestand van de Venlose bruggen te verkennen. Gezien de vliegrichting op de foto, noordoost – zuidwest, zouden ze op de terugweg moeten zijn. Helaas echter, de Britten zetten maar twee toestellen in, waarvan er ook nog een bij Venlo werd neergeschoten. Dus ook geen Bristol Blenheims! Wat dan wel? Bij een sterke uitvergroting blijken er geen details op deze vliegtuigen te zien. Geen plaatsing van de motoren, geen cockpitramen, geen onderscheidingstekens, niets. Alles is zwart! Het sterke vermoeden dringt zich op dat de drie vliegtuigen zijn ingetekend. Een trucfoto dus! Wie zou daaraan schuldig zijn? Pater Eduard Loffeld van de congregatie van de Heilige Geest misschien? Hij was een verwoede fotograaf en heeft het archief van het kasteel een prachtige collectie oorlogsfoto’s nagelaten. Bekend is ook dat Loffeld in 1940 door het dorp trok om foto’s van 1939 en 1940 te verzamelen Hiervoor bezocht hij o.a. fotograaf Duppen, gemeentesecretaris Jacques van den Broek en rector Busscher in Elsendorp. Het is niet onmogelijk dat ook dit materiaal in het archief van het kasteel belandde. Onduidelijk blijft dus wie de drie vliegtuigen intekende.

GH-2009-02 Afbeelding Huis Borret van omstreeks 1814 (!)

Ad Otten

Op een op hout aangebracht olieverfschilderij dat een beeld geeft op het dorp Gemert gezien vanuit het achterland van het kasteel, kan men aan het Binderseind een groot pand ontwaren met drie of vier schoorstenen. Daar komt maar één pand voor in aanmerking en dat is Huis Borret, dat in 1848 de bestemming zou krijgen van klooster (Nazareth). Het schilderij, dat een twintig jaar geleden verworven werd door het gemeentearchief van Gemert moet gedateerd worden vóór of uiterlijk in 1817. Het op dit schilderij afgebeelde gereformeerde kerkje werd namelijk in genoemd jaar gesloopt. Daar op het schilderij ook een zogenaamde Lange Juffer staat ten behoeve van kadastrale opmetingen waar in 1811 in Gemert mee werd begonnen moet men concluderen dat het schilderij dateert uit de jaren 1811-1817.

GH-2009-02 Een (te) warme bakker

Simon van Wetten

 Ooit voerde bakker Hendrik Peeters, tegen wil en dank en als held op sokken, een rechtvaardige maar zeker niet heldhaftige strijd tegen de hoge Gemertse overheid, die in de persoon van de commandeur vond dat hij het Recht van Wind had.

Anderhalve eeuw later, in 1773, voerde bakker Ermgardus van Hoof een heldhaftige, maar zeker niet rechtvaardige strijd tegen de waag- en ijkmeester van Gemert, Gerard Blanckaerts. Toen twee schepenen in diens opdracht zich in de bakkerij vervoegden om des bakkers broden te wegen om zo te zien of die wel het juiste gewicht hadden, schoot Ermgardus uit zijn slof: “Dat gij met zo ene gaat!” Met die ene werd Blanckaerts bedoeld, want de bakker fulmineerde verder: “Gij kunt mij de clooten lekken, Blanckaerts, ik geven den donder om die Blanckaerts, want ik geve om den drossaard of niemand niet, gij hondsvot als je bent.”

Tja, bakkertje, te licht gebakken en te zwaar aangebrand…

De straf? Bakker Ermgard diende op zijn blote knieën Gerard Blanckaerts om vergiffenis te vragen, te verklaren dat hetgeen hij had gezegd hem oprecht leed deed, en de somma van 100 ducaten als genoegdoening aan de waag- en ijkmeester te overhandigen. (Bron: Gemert RA-71).

GH-2009-02 Watterspeen is schaatsenrijder

Wim Vos

 In Gemerts Heem1, schreef ik onlangs over de hojwaoge, hojwipper, sprinkhaon en over de wátterspeen. Die naam ‘wátterspeen’ bestaat echt, maar ik meende, afgaande op het Woordenboek van de Brabantse Dialecten [WBD],2 dat een Gemertse wátterspeen een langpootmug (familie Tipulidae) was. Mijn broer Piet Vos, oud-redacteur van het WBD, wees me er echter op dat de betekenis ‘langpootmug’ gebaseerd is op een waarschijnlijk foutieve invulling van een Amsterdamse vragenlijst die destijds verzonden werd vanuit het instituut dat nu Meertens Instituut heet. Piet vermoedt dat de destijds twaalfjarige invuller, een Gemertse gymnasiast, niet alles van beestjes afwist en dat de oudere  zegsman niet zozeer de omschrijving van het beestje goed heeft beluisterd, maar meer is afgegaan op de begeleidende tekening, hoewel de vleugels op die tekening hem op andere gedachten hadden moeten brengen. In het WBD3 treffen we verderop een andere mogelijkheid aan. Een Gemertse wátterspeen zou ook gewoon een waterspin (Agryroneta aquatica) kunnen zijn. Maar daartegen pleit dat dat beestje in schoon stilstaand water leeft en onder water opvallende nesten spint tussen de waterplanten. De Gemertse wátterspeen houdt zich volgens Piet en ook onze zus, Ria Hoevenaars-Vos, echter op bovenop het oppervlak van stilstaand of langzaam stromend water. Hij heeft een slank lijf en zes lange poten. De uiteinden van de poten zijn sterk behaard en doordat deze haartjes door het haarvet niet nat worden, kan de Gemertse wátterspeen zich snel zigzaggend over het water voortbewegen. Volgens het WBD4 heet dit beestje in het Nederlands, vanwege zijn bewegingspatroon ‘schaatsenrijder’ (een algemene soort is Gerris lacustris). Het beestje is 20 mm lang en is een zeer algemeen voorkomend insect van de orde van de wantsen. Schaatsenrijders leven van insecten die zij op de waterspiegel vangen. In o.a. Volkel, Mierlo-Hout en Haps noemen ze de schaatsenrijder ook waterspin. Voor Gemert is deze naam in het WBD dus bij het verkeerde beestje terechtgekomen, nl. de langpootmug.

NOTEN
1.Wim Vos, ‘Sprinkhaonen èn aander bísjes’, in: Gemerts Heem, jg. 50, 2008, nr. 4, p.26/7.
2.WBD, Deel III, sectie 4, afl. 2, p. 152-154, s.v. langpootmug.
3.WBD, Deel III, sectie 4, afl. 2, p. 244/5, s.v. waterspin.
4.WBD, Deel III, sectie 4, afl. 2,, p. 245, s.v. schaatsenrijder.

GH-2009-03 Molen De Volksvriend

Ad Otten

In vervolg op het kapittelstokje “Stem voor de Volksvriend” in het vorige nummer: onze molen werd spijtig genoeg niet genomineerd voor de provinciale stemwedstrijd om een verrommelde Brabantse locatie op te knappen. De argumenten daartegen behelsden het risico op een ‘Europees’ verwijt van staatssteun omdat de inschrijving van ‘De Volksvriend’ een combinatie zou zijn van het ‘wegkopen’ van een bedrijf en (later) het restaureren van de molen. Oneerlijke concurrentie!? Er kon niet over gediscussieerd worden. Dat was pas balen! Al het mogelijke in Gemert was (met groot enthousiasme) in stelling gebracht. De uiteindelijke winnaar haalde slechts een 5.000 stemmen. De Volksvriend zou daar gegarandeerd ver overheen zijn gegaan…

En wat nu? We mogen de hoop niet opgeven! De Volksvriend, molen met de in onze provincie op één na grootste vlucht van 27,5 meter, was per slot van rekening al bijna gered… daarom: (wordt vervolgd)

GH-2009-03 Kasteelboter van De Eendracht

Ad Otten

 In 1939 moet directeur Wintermans van Coöperatieve Zuivelfabriek ‘De Eendracht’ erin zijn geslaagd om voor ‘zijn’ boter het handelsmerk ’t Casteel’ te deponeren. En pater Loffeld van het kasteel zal hebben bemiddeld voor een illustratie op het boterwikkel. In één van zijn albums althans werd bijgaande illustratie aangetroffen.

GH-2009-04 Knaak voor telefoonnummer 1

Ad Otten

 Wijlen Jan Corstens vertelde me dat zijn vader (Henri Corstens) in 1926 op de veiling van de inventaris van de kort tevoren overleden mevrouw Fientje Verschure een heel bijzonder artikel kocht. En dat was: telefoonnummer één! Fientje Verschure was een rijke madam, met ondermeer een butler en een koetsier in dienst, zij was de presidente van de Vereeniging tot bescherming van rooms-katholieke meisjes, en zij woonde in het pand dat nu dienst doet als gemeentehuis. Op 5 november 1925 kwam zij te overlijden en de gemeente Gemert besloot na enige tijd om het grote herenhuis aan te kopen om te dienen als gemeentehuis. De aan de textielfabrikantenfamilie Prinzen verwante familie Verschure besloot intussen een groot deel van de inventaris van wijlen Fientje in het openbaar te verkopen. En daarbij was ook het telefoonnummer. Dat kreeg de gemeente bij de aankoop van het kapitale pand er niet zomaar voor niks bij. En daar was toch wel belangstelling voor, want zeg nou zelf, wat is er nou mooier dan dat het gemeentehuis in een plaats ook telefoonnummer één heeft in die plaats. Maar, zoals gezegd, voor het exclusieve telefoonnummer één moest apart betaald worden. En wat bleek? De gemeente was niet de enige met belangstelling voor dat unieke nummer. Henri Corstens, koffiebrander, theehandelaar, tabaksfabrikant, grossier in koloniale waren, en al jarenlang ook raadslid, bood maar liefst een knaak voor Fientjes telefoonnummer. En dát was de gemeente toch al te gortig. Henri Corstens verwierf zo het telefoonnummer één in Gemert. En het toeval wil dat jaren nadat zoon Jan dit verhaal over zijn vader vertelde dat er plotseling een advertentiefolder van Henri Corstens komt bovendrijven met een niet mis te verstane bevestiging. Telefoonnummer 1, dat was ook reclame!

GH-2009-04 Wapen Predikheren

Ad Otten

Aan de voorgevel van Binderseind 2 is een paar maanden geleden een spiksplinternieuw wapenbord gehangen. Iedereen met het Gemertse een beetje vertrouwd zal het meteen beschouwen als iets van ‘het Gemert eigene’. Wit-zwart met een gouden randje, dat staat toch immers voor de kleuren van Gemert? Ja, dat wel, maar het betreft hier het wapen van de Dominicanen, ook wel bekend als de Predikheren. Zij vestigden op deze locatie in 1639 hun uit ‘s-Hertogenbosch door de Geuzen verdreven klooster met een naar de Markt van Gemert gerichte kloosterkapel. In de roerige periode van de Tachtigjarige Oorlog was Gemert Vrijstaat voor deze kloosterlingen hun vrijhaven.

Zij brachten ook een wonderbaar beeld van Maria met de Rozenkrans mee naar Gemert dat al meteen vele pelgrims trok. In 1643 bestond het klooster behalve een kapel al uit drie huizingen en een brouwerij met hof en boomgaard. Nog hetzelfde jaar kreeg het nieuwe klooster het recht om ook zelf novicen aan te nemen en niets leek een nieuwe bloeiperiode van dit van oorsprong Bossche klooster nog in de weg te staan. Na de Vrede van Munster werd Gemert echter bezet door de Geuzen en werden ook hier kerken en kloosters in beslag genomen en gesloten.

De predikheren vertrokken in 1649 noodgedwongen naar Mechelen en toen Gemert na veertien jaar procederen haar soevereine rechten herkreeg kwamen zij slechts terug als leraren aan de Latijnse School. Hun klooster in Gemert, zo was door de Duitse Orde met Den Haag overeengekomen, werd beschikbaar gesteld voor de Gereformeerde godsdienst en zo kreeg Gemert in haar centrum een ‘Geuzen-eiland’, dat we nu kennen als “d’n Engelenburcht”. Stichting Gemert Vrijstaat bracht het wapen van de Dominicanen terug aan de gevel als herinnering aan een bijzonder stukje Gemertse geschiedenis.