GH-2017-04 De Pèèrdelèèjer
Peter van der Wijst
Frènske ha saome mí hullie Keto ’n drogisterééj in de straot; bovve de winkeldeur hóng ’nen hèrtekòp, dus gállie raojt ’t al: ’t wás drogisterééj ’t Hèrt, de gaëvel is al verskillende kírre veranderd, már d’n hèrtekòp hég ’t èlke kaër óvverlaëfd, ok al is ie dan kèèjkepòt! De naom is ok veranderd, ’t hajt naw DA drogisterij. Keto stón in de winkel, ze verkaocht allerhande pillekes, poejerkes, smírselkes èn drènkskes vùr de míst aojtínlooëpende kwaole èn ziektes.
Frènske waor behalve drogist ok nòg zon bietje vaëjárts; haj ha vùral verstaand van pèèrd, nie elaën van genaëze, mar ok van vermeenegvuldege, haj woar naamelek aajgenaor van ‘nen héngst wor ie op afroewp mí d’n boewr ópgóng. Dus al mí al ’n échtpaar dè druk in de weer waor mí hullie negossie.
Frènske gónk smèèrges al óp tejd óp pad mí z’ne héngst um no de boere te gon wor de mèrrie al stón te waachte um gedékt te worre. D’n hengst dí z’n wèèrk, no aflooëp drónk Frènske nòg ’n tas kòffie, d’n boewr raëkenden af èn Frènske góngk no ’t twídde adrès wor ’t ritueel z’naajge wír hèrhálde; baj d’n héngst duujrde ’t wél n bietje langer’, már ge hoewfde nie p’r uujr af te raëkene, dus dè woar gín bezwaor. Baj d’n dèrden án-gekòmme ha d’n héngst d’r tòch flink moejte mí um z’n kerwèèj af te maoken èn dè waor dan ok meepesant de lééste vùr diejen dág. D’r kömt nòg baj dè Frènske alles te voewt moes doen umdèt ie in dien tejd nòg gínnen outo mí ’ne pèèrdentreeler ha nèt as dè pèèrdevòlk tíggeworreg. Dorbaj moes ie ok nòg gereegeld as vaëjárts óp pad um aander ziejk vaë te onderzuujken èn as ’t kón, genaëze. D’r kwam dan ok ’nen tejd dè Frènske d’r grif moejte mí begón te kriejge um èlken dág mí z’nen héngst lanks die boerre te gon, dus daacht ie d’róvver um ’ne knèècht án te skaffe die dè wèèrk óvver kón neeme; haj beprotten ’t mí Ketos um ’t wa kalmer án te doen. Die waor ’t gaowèèchteg íns mí z’n vùrstél èn zí dèt ie dè aajgelek al veul írder ha moeten doen. Frenske gonk no Jan Èrmers, die aojtgaëver èn drukker waor van de Gímmerse krant èn vroeg of dèt ie ’n advertènsie in de krant wo zétte die ’r dan ón-geváër as vòlgt aojt moes kòmme te zien: “Wij zijn op zoek naar een vlotte jongeman die verstand heeft van paarden en met een hengst kan omgaan om dekkingen bij boeren te verzorgen; bent u zo iemand, en meent u in aanmerking te komen voor deze baan, neem dan contact met ons op; Drogisterij ’t Hert, hoogachtend, F. Donkers.”;
Tontje de Wit aojt de Áchterhaog laësde de advertènsie. Hai kón goewd mí pèèrd umgon, dus daacht ie ’n goej kans te maoken um die baon te kriejge. Haj mèldde z’naajge baj Frènskes èn wier aojtgenoodegd vùr ’n sollicitatiegesprek. Frènske wo uurst weete van z’ne kòmaf , toen dor gín ánmèrkengen óp waore, ging ie ovver no de wènsen diet ie ha án-gonde ’t wèèrk èn kwam vùr d’n dag mí ’n van te vùrre opgestéélde lejst mí allerhande vraoge, die dùr Tontjes moejteloos beantwoord wiere.
Frènske èn Keto waoren ’t ’r bèèj roewrend óvver íns dè Tontje wél ’s ’n lötje áojt de looterééj zò kanne zén, dus wier ie án-genomme. D’n andere mèèrge stón Tontje al óp tejd baj’t Hèrt um saome mí Frènskes de roond vùr diejen dág te gon doen. Umdè Tontje inderdaad van wante wis, gaf Frènske z’n wèèrk al baj d’n twídden boewr aojt haand èn zaog dèt ie ’t gereust án Tontjes ovver kón laote. ’t Dékwèèrk èn ’t afraëkene mí d’n boewr werkten ie bèèj keureg af. Toen ze no ’t dèrde adrès wír óp haojs óopán gónge, zí Frènske : “Ge kriet mèèrge de adrèsselejst wor ge hín moet, ik gou nie mír mee want ik héb gezien de ’k ’t gereust án aw óvver kan laote.
Zooë gezíd, zooë gedon, Tontje gónk daogs nodderhand óp pad , kwam in de nomiddeg trug èn gaf ’t gèld án Frenskes van driej dékkenge. ’nen Dag látter kömt ie trug èn lí gèld óp tòffel van viejr adrèsse, èn gelèùjf ’t of nie, már wír ’nen dág látter woaren ’t ’r vééjf. Dè gónk Frenskes bovve z’n pèt, haj waor noojt wejter gekòmmen as driej umdè dan de meziek baj d’n héngstr d’r aojt wás. Haël verzichteg vrùgt ie án Tontjes hoe haj dè vùr mekaor kríg.“Òch”, zí Tontje, “ dè ’s nie zo moejlek, as ie wa moejte begeent te kriejge, pluk ik ónderweege ’nen bòs brandníttels; die vreef ik ’s flink ónder z’n klòkkespèl èn dè duu wóndere, want dan zit d’n braand ’r wír in èn hét ie wír aëve veul zin as in ’t begin.” Frènske kiekt in z’nen hòf, zie wa bòsse brandníttels ston, hált z’n pòrtemení vùr d’n dág, vét ’r vééjf gulden aojt, gíft die án Tontjes èn zí: “Hiejr mènneke, die zén vùr aw, már ge moet me wel beloove dè ge dè kunsje nie án óns Keto vertéélt, want dan héb ik gín laëve mír!”
GH-2017-04-DE-Pèèrdelèèjer.pdfWat mannenzuster Nepo niet durfde biechten
Ad Otten
Ze werd geboren in Deurne als Petronella Eevers op 20 januari 1919. Ze trad in 1938 in het Franciscanessenklooster te Oirschot en kwam in mei 1942 als 23-jarige zuster met de naam Maria Nepomucena, “zeg maar Nepo”, naar het door de Franciscanessen geleide Sint-Elisabeth-Gasthuis in de Gemertse Nieuwstraat. Ze bleef daar tot 1948 en kwam er terug in 1968. Tot en met mei 1980 zou ze in de Gemertse bejaardenzorg werkzaam blijven.
Het dan nog uit vijf zusters bestaande conventje in Ruijschenbergh, van wie nog drie actief, is bij hun verhuizing naar klooster Nazareth op zaterdag 31 mei van dat jaar uitgewuifd in een open rijtuig met een zwarte Friese draver ervoor. Een paar dagen later zal zuster Nepo dan trouwens verder verhuizen naar haar broer Willem in een Limburgse pastorie om daar het huishouden over te nemen.
Voor het boekje ‘100 Jaar bejaardenzorg’, in 1977 de eerste uitgave in de reeks Bijdragen tot de Geschiedenis van Gemert, heeft de schrijver van dit artikel zuster Nepo met bijzonder genoegen mogen interviewen. Ze verhaalde over haar beginperiode in 1942. Over de bejaarden in Gemert die vaak minstens zo religieus waren als de zusters zelf. Dat elke zuster in de zorg zo haar eigen taak had. Er was een broodzuster, een vleeszuster, een waszuster enzovoort tot en met een mannenzuster toe. En die laatste was zuster Nepo. Zij kreeg in 1942 als 23-jarige zuster de zorg voor de mannen van de mannenzaal in het Gasthuis. “Eén ontvlucht, en negenentwintig gekregen”, lachte ze met de nodige zelfspot. En…. er is veel, zelfs heel veel veranderd sinds zij in 1942 voor het eerst in Gemert kwam, vooral ook in het leven van de zusters. De echt grote veranderingen begonnen na het Vaticaans Concilie. In 1966 lieten de Franciscanessen zich nieuwe kleding aanmeten. Badinerend wordt wel eens gezegd dat de zusters toen voor het eerst uit de kleren gingen. Voordien zag men van de zuster bij wijze van spreken niet meer dan twee wangen en een neus.
De nieuwe kleding maakte een einde aan het regelmatig kaalknippen der zusterhoofden. Hun hoofden waren niet langer in de witte doek gewikkeld, waarmee tot dan toe ook de nacht werd ingegaan. Zuster Nepo volgde toen meteen een spoedcursus dameskapster en de zusters konden voortaan naar hun eigen kapster. Ook kwam daarmee een einde aan het feit dat de zuster zich als het ware moest spiegelen in een scherf van een bij de bejaarden gesneuveld schoteltje.
‘Me Too’ ?
Zuster Nepo was één van de eersten die ook werkelijk een diploma haalde op de eigen opleiding van de Franciscanessen voor bejaardenverzorgster (1958-1961). Op haar puntenlijst prijkt voor medische kennis een 9,5 en voor verpleegkunde een 9. Ook voor opleidingen buitenshuis voelde Nepo zich toen al sterk aangetrokken. In 1964, ze werkte toen in Vught, haalde ze een diploma voor Voet- en schoenpedicure. En in 1966 voor Chiropody en Sportmassage. Voor die laatste cursus kreeg ze speciale toestemming van haar toenmalige Soeur Mère (moeder overste) in Haaren, omdat de zusters in hun nieuwe kledij bij ingevoerde gymnastische oefeningen ook wel eens blessures op konden lopen. De cursus werd gegeven in Utrecht. “Wat me toen is overkomen heb ik nooit durven biechten!” vertelde Nepo. Wat dat was wilde ik natuurlijk weten, maar dan moest ik haar eerst beloven dat dat niet in het boekje terecht zou komen. “Ik ging dus naar Utrecht nog in mijn oude nonnenkleren en kwam daar in een groot gebouw met allemaal jonge jongens en meiden die zich voor de opleiding hadden ingeschreven. Ik werd door iedereen verbaasd aangekeken dat ook ik die opleiding kwam volgen. Maar goed. De instructeur nodigde me uit, me dan maar meteen helemaal uit te pakken en ‘dáár’ op die massagetafel te gaan liggen…”. Toen Nepo zag dat ik alles opschreef reageerde ze subiet met “Neenee niks opschrijven, dat hebben we niet afgesproken, ik wil niet dat dat in het boekje komt!”
Haar wens heb ik gerespecteerd. Maar na inmiddels 41 jaar kan dat intussen wel in Gemerts Heem. Zuster Nepomucena (Petronella Eevers) was erbij toen klooster Nazareth in 2001 werd verlaten en over haar wens van toen hebben we het samen ook nog gehad. “Andere Tijden, andere biechtvaders”, lachte ze. De zuster was een open boek. In mijn fantasie heb ik Nepo in Utrecht op die massagetafel altijd zien liggen terwijl de instructeur en zijn leerlingen zich tot lering én vermaak aan haar ‘vergrepen’. Zo zal ze het zelf in elk geval hebben ervaren.
Uit de nalatenschap van haar op 1 januari 2018 overleden zus Josine kregen we via haar oude buurjongen Piet Munsters alle diploma’s van zuster Nepo overhandigd waaronder ook het op 20 juni 1966 uitgereikte diploma voor chiropody en sportmassage. Voor deze cursus scoorde ze in afwijking van alle andere opleidingen niet hoger dan een 6,5. Wellicht zal ze zich in Utrecht bij die cursus ook niet erg op haar gemak hebben gevoeld. Maar in 1968 kwam Nepo wel met onder meer dit diploma op zak in het Gemertse gasthuis. In november 1970 verhuisde zij onder directeur Ad Marinus mee naar Ruijschenbergh. In juni van dat jaar haalde ze ook nog een bediendendiploma voor een dameskapsalon, vestigde die ook meteen in het Gasthuis, om die een klein half jaar later mee te laten verhuizen naar Huize Ruijschenbergh.
Ad Marinus over zuster Nepo
Onder de diploma’s bevindt zich ook een ‘getuigschrift’ getekend door Ad Marinus, directeur Ruijschenbergh, per 31 mei 1980. Zuster Nepomucena was vanaf 1 januari 1968 tot en met 1 december 1970 werkzaam in het St. Elisabeth Gasthuis te Gemert en vanaf 1 december 1970 tot en met 31 mei 1980 in Bejaardenhuis Ruijschenbergh. In deze laatste periode was zij werkzaam als afdelingshoofd en had zij tevens de zorg over de kapsalon van Ruijschenbergh (waar ook de zusters van Nazareth werden gekapt). Ad herinnert zich dat hij Nepo eens heeft gevraagd of de Nazarethzusters wel betaalden, omdat die meestal buiten werktijd in de avond kwamen…. Echt antwoord kreeg Ad niet, en voegde hij er aan toe: “Bij zuster Nepo ging het werk altijd voor. Zelfs voor het bidden.”
Zuster Nepo was, zo vertelt Ad Marinus, een beetje een zuster van de Franse slag. Zij was bijvoorbeeld ook ‘heel wit’ met bewoner Jan van de Ven. Het personeel heeft haar wel eens kussend met Jan in de lift aangetroffen. Gezien door het raam in de liftdeur. Het personeel en het kussende stel in de lift maakten er meteen een heel theater van waarbij het personeel de lift liet lopen van boven naar beneden en weer terug en nog eens en nog eens en Jan en de zuster lieten zich daarbij niet onbetuigd en zoenden er flink op los met veel personeel voor de raampjes….. Ad Marinus heeft dat verhaal zo gehoord en toen tegen het personeel gezegd: “Zo is het mooi geweest. Jullie hebben allemaal kunnen zien dat zusters ook gewoon mensen zijn.” Zuster Nepo ging in de zomer met Jan ook wel fietsen en ze werden ook wel eens samen gezien in de graskant langs de weg… “Hoe menselijk kan het zijn!”
Op 31 mei 1980 verhuisden de laatste zusters inclusief Nepo met het rijtuig naar Nazareth. Cor Donkers uit Handel maakte toen een prent van de 103-jarige zorg van de Zusters Franciscanessen in de Gemertse Bejaardenzorg. “’t Wás ’n goei zuster már ’n bietje hostig”, zeiden de bewoners van zuster Nepo. “Jaja, ze kon heel goed lopen,” voegde Ad er lachend aan toe. Hierna volgt het lovende getuigschrift van Ad over Nepo bij haar afscheid. Nepo heeft het altijd zorgvuldig bewaard, dankzij haar zus Josine en oud-buurjongen Piet Munsters is het nu opgeslagen in een persoonlijk dossiertje over Nepo in de Heemkamer.
Met dank aan Ad Marinus, Piet Munsters en wijlen Josine Evers
GH-2018-03-Wat-mannenzuster-Nepo-niet-durfde-biechten.pdfKiek Naw – Schietpartij op het Ridderplein
Paul Verhees (tekst en foto)
Een maand nadat de politie van de Komweg naar het Ridderplein was verhuisd, vond daar een grote schietpartij plaats. Toch heeft de politie, die er in het gemeentehuis met haar neus boven op zat, geen verdachten aangehouden. Een beetje speurwerk had naar tenminste één dader kunnen leiden. Want deze foto getuigt ervan dat burgemeester Michiel van Veen één van de schutters was. Dat de burgervader niet achter de tralies belandde heeft een reden.
De politie was niet de enige die deze zomer naar het Ridderplein verhuisde. Ook het traditionele koningsschieten van de Gruujn Skut verkaste naar ‘t Mèrtvèld. Van oudsher werd dit evenement op kermismaandag op Koks gehouden. Maar sinds de kermis in september plaatsvindt, was het minder druk onder de schutsbomen op Koks. Daarom verplaatste de Gruujn Skut het koningsschieten naar het Ridderplein, als vanouds in juli. Andere tradities bleven. Zo moeten de geestelijke en wereldlijke overheid – hier in de persoon van Michiel van Veen – nog altijd de schutsboom vrijen.
Heel legitiem. Daarom gaat de schietende burgemeester vrijuit.
Het woelige missieleven van pater Thomas Leenders
Rob de Haas
In een eerdere editie van Gemerts Heem hebben we het missieleven van zuster Martha Leenders kunnen volgen. Haar broer Hendrikus Theodorus Leenders, alias pater Thomas, heeft ook zendingswerk gedaan. Eerst in China en daarna net als zijn zus in Indië. Hun ouders boeren vanaf 1924 op de Hoeve Vogelzang aan de Lodderdijk op de plek waar nu Sportcentrum Fitland staat. Pater Thomas schrijft geregeld naar zijn ouders in Gemert en al die brieven en die van zuster Martha zijn door Christ en Dinie Leenders gebundeld in ‘Brieven aan het thuisfront’. Dit boekwerk vormt de basis van beide verhalen.
Hendrikus Theodorus Leenders is op 11 september 1903 in Erlecom geboren als zesde telg van Johannes Leenders en Bartholomea Awater. Hendrik is een intelligente jongen en mag na de lagere school naar het gymnasium in Uden, waar hij ver van huis intern is in het Missiehuis Sint-Willibrord. De missionarissen van Steyl (L.) leiden daar jongemannen op tot missionaris. Hendrik weet met zijn dertien jaar blijkbaar al wat hij met zijn leven wil, ongetwijfeld beïnvloed door de geest van de tijd en door andere religieuze familieleden. “Ik zal veel voor u allen bidden en blijven bidden”, schrijft hij in 1917. En inderdaad, op 25 mei 1922, hij zit dan op het gymnasium van de Franciscanen in Megen, vraagt hij netjes aan zijn ouders of hij mag intreden in de Orde der Minderbroerders Conventuelen. Hij moet voor het noviciaat wel eerst een jaartje naar Urmond, maar daarna mag Hendrik naar de universiteit van Leuven. Hij wil zijn roeping volgen en priester worden.
Als vader in een moeilijke periode verkeert, adviseert zijn zoon hem al helemaal in zijn rol als frater Thomas: “Doet steeds datgene en handel steeds zoo, zooals ge denkt dat God wil, dat ge doet en handelt, dan zult ge steeds gelukkig zijn. En Hij zal u zegenen, is ‘t niet in ‘t tijdelijke dan in ‘t eeuwige. Want God beproeft hen, die Hij liefheeft, opdat ze kunnen tonen dat ze den hemel waardig zijn om Hem eeuwig te bezitten.” Ook vraagt hij zijn vader om veel te bidden en als hij niet goed weet wat, heeft frater Thomas wel een voorbeeld voor hem: “Heer verlicht mijn verstand en leer mij bidden, ik ben maar ene gewone boerenjongen die heel mijn leven niet veel meer gedaan heb dan land bebouwen en koeien melken. Ik heb weinig of niets geleerd, zoodat ik u niet in sierlijke woorden kan toespreken. Doch voortaan Heer, wil ik u dienen zoo goed ik vermag, verlicht daarom mijn verstand, want ik ben dom en sterk mijnen wil, want ik ben zwak enz.’ “
Rome 1923 – 1924
De studieperiode van Hendrik loopt toch enigszins anders dan hij heeft gepland. Na zijn noviciaat in Urmond vertrekt hij voor zijn priesteropleiding niet naar Leuven maar naar Rome. Hij komt op 9 oktober 1923 aan in de ‘eeuwige stad’ en woont daar samen met een twintigtal deels buitenlandse medestudenten. Frater Thomas is zeer onder de indruk van het wereldje vol bisschoppen en kardinalen. Een kardinaal heeft naar zijn idee dezelfde waardigheid als een prins. Soldaten moeten naar een kardinaal salueren. De eenvoudige boerenzoon doet veel nieuwe ervaringen op in zijn nieuwe woonplaats en wereldstad. Zo woont hij vol verwondering een Oosterse mis bij geheel in het Grieks gezongen en gelezen en met wel zestien langharige en bebaarde priesters rondom het altaar. Hij is getuige van het indrukwekkend kerkwijdingsfeest van de ‘Sint Jan Lateraan’, een kerk uit de vierde eeuw waar de planken van de tafel van het laatste avondmaal en de hoofden van de apostelen Petrus en Paulus als relikwieën worden bewaard. Frater Thomas zuigt de Roomse sfeer geheel in zich op. Hij beklimt eerbiedig de heilige trap in de kloosterkerk der Passionisten die door de Heilige Helena, moeder van Constantijn de Groote, van Jeruzalem naar Rome is overgebracht. Deze trap heeft voor het gerechtshof van Pilatus gestaan en Christus is die meermalen op en afgegaan. De trap telt achtentwintig treden en meet drie meter breed. Gelovigen kunnen veel aflaten verdienen door deze trap biddend en denkend aan het lijden van Christus kruipend op te gaan. Het besef dat hij de trap betreedt, waarop Christus in z’n smartelijk lijden heeft gelopen, emotioneert frater Thomas diep. Dat geldt ook voor het zien van de paus in levende lijve, zoals bij de wijding van Amerikaanse kardinalen in de Sint Pieter.
Voor zijn familie beschrijft de priesterstudent nauwgezet de merkwaardigheden van de Italiaanse stad. Omdat die zo zuidelijk ligt, is het in de winter niet echt koud, doch het kan er wel behoorlijk stortregenen. Sinaasappels vindt Thomas lekker maar het Italiaanse eten smaakt hem niet. Gelukkig voor hem kan hij die wegspoelen met de liter wijn die de priesters in spe per dag krijgen. Het valt hem verder op dat vrouwen, deftige heren en ouderen hier helemaal niet fietsen. Rome heeft rijtuigen genoeg. Die kunnen overigens bij pech wel voor flinke opstoppingen zorgen, bijvoorbeeld als een paard valt of als een wiel van de kar loopt. In de kleine, nauwe straatjes stinkt het vreselijk en trottoirs zijn er niet. Je loopt dus noodgedwongen vlak langs de deuren en ramen van de huizen.
Assisië 1925 – 1928
Via Bagnoregio en Orvieto moet frater Thomas voor het vervolg van zijn opleiding naar Assisië, de bakermat van de Franciscanen. Hij is zeer verguld zo dicht bij zijn inspirator te zijn en bezoekt dan ook meteen de graftombe van de patroonheilige Sint Franciscus. De nieuwe omgeving stimuleert hem en frater Thomas stort zich gelukzalig op zijn studie. In de zomer van 1927 schrijft hij aan zijn familie in Gemert: “ ‘k Hoop dat ge allen nog goed gezond zijt vrij genieten kunt van de frissche Gemertse zomerlucht. ’t Zal wel druk zijn op de boerderij met maaien en oogsten. Jammer eigenlijk dat ‘k niet kan komen helpen om de garven te richten en ze mede binnen te halen. Er zou anders wel tijd voor zijn, want eergisteren is de vacantie begonnen. De examens zijn heel goed verloopen zoodat we met Gods hulp en genade nu over 2 jaren voor de H. Wijding kunnen staan.”
Behalve de beschrijving van bijzondere kerkelijke vieringen, zoals dat van het zevende eeuwfeest van Franciscus, beschouwt frater Thomas soms ook politieke kwesties. Zo meldt hij dat een Ierse vrouw een aanslag heeft gepleegd op Mussolini (minister-president van Italië van 1922 tot 1943). Haar kogel mist doel en schampt slechts Mussolini’s neus. In heel Italië en dus ook in Assisië loopt het volk met veel vlagvertoon uit om zijn aanhankelijkheid te betuigen aan de Duce. In de bomvolle kathedraal wordt het Te Deum gezongen en God bedankt voor het behoud van hun leider. Frater Thomas constateert nuchter dat “de Italiaan veel dweepiger is met z’n vaderland als wij Hollanders. Wij houden van orde en regel en werken daarbij geducht wat op slot van rekening heel wat meer opbrengt als heel dat ziekelijk, overdreven nationalisme, want geloof me, Holland kan in deze tijd, al hoe klein of ‘t is, aan vele landen ten voorbeeld gesteld worden.” In december 1926 ontvangt hij van bisschop Sanna de tonsuur en vier kleine orden. Frater Thomas is nu wettelijke lid van de geestelijke stand en klaar voor de ontvangst van drie wijdingen: sub-diaconaat, diaconaat en het priesterschap. Omdat hij volgens het kerkelijk recht 24 jaar moet zijn voor hij tot priester gewijd kan worden, krijgt hij dispensatie.
Op 24 april 1927 breekt de grote dag van de priesterwijding aan. “… nu bezit ‘k de onbegrij- pelijke macht en ‘t geluk, m’n Heiland dagelijks op te mogen offeren aan den Allerhoogsten, als de reine en onbevlekte offerande, welke voort zal duren in eeuwigheid. De dag mijner H. Wijding is als ‘n droom voorbijgegaan.” De eerste twee Heilige Missen draagt pater Thomas op bij de graftombe van Sint Franciscus, de derde in de Portiumcula-kapel. Met pastoor Poell heeft hij al contact gehad over een eerste mis in Gemert, maar het zal nog ruim een jaar duren voor het zover is. Geleidelijk dringt tot hem door wat het priesterschap voor hem betekent. “ ‘t Priesterschap is zoo grootsch, ‘t is nooit zoo tot me doorgedrongen als nu, nu ‘k dagelijks de altaartreden beklim om God te offeren voor ‘t heil der wereld, om ‘t H. Kruisoffer op onbloedige wijze te vernieuwen, dan de dorstende geloovigen te laven met den bloed der goddelijke genade, welke ontspringt aan deze wonderbron. Ja ‘n priester mag niet voor zich zelf meer leven, hij behoort God en de menschen, hij moet alles voor allen zijn om als ‘n wakkere loods met opoffering van geheel zich zelven de zielen binnen te voeren in de haven van ‘t eeuwige vaderland.”
In juli 1928 is hij dan eindelijk terug in familiekring bij zijn ouders op de boerderij aan de Lodderdijk. Van pater Thomas’ eerste mis in Gemert doet pastoor Poell verslag in het parochieel nieuwsblad
Gemert 5-8-1928 Bericht uit de Kerkklokken van de Parochie St.-Jans Onthoofding.
Eerste plechtige H. Mis We zullen er twee jaren op teeren moeten, want er is tegen 1929 geen Priesterwijding van ’n Gemertschen in ’t zicht, twee jaren teeren op den indruk van Pater Leenders plechtige Hoogmis, van 29 juli. Geassisteerd door zijn Orde-broeder Pater Leon v.d. Berg (uit Loosduinen, oud-student van Gemert’s Latijnsche School en klasgenoot van Pater Leenders), als diaken en Rector J. v.d. Kamp uit Oerle als subdiaken, met kapelaan Stevens als Presbyter assistens en clericus P. v. Ganzewinkel als caeremoniarius droeg Pater Thomas, nu reeds ’n jaar Priester, voor ’t eerst in Gemert de Hoogmis op. De laatste vijf jaren immers vertoefde hij in ’t Serafijnsch College der Conventueelen te Assisië ter voltooiing zijner studie, zodat l.l. Vrijdag de terugkomst in den kring zijner familie wel een vreugderijke was. Ons zangkoor zong de driestemmige Perosi Mis behalve den Credo, die uit de driestemmige Ravanello Mis was. Na het evangelie preekte de Pastoor: “alle hoogepriester uit de menschen genomen wordt in plaats van de menschen gesteld in zake den eeredienst aan God”. Na eraan te hebben herinnerd hoe 24 Juli Monseigneur de jongens Vormelingen vroeg te denken aan Priesterroeping betuigde hij zijne vreugde, dat Gemert weer een Priesterfeest vieren mocht, en wenschte hij de familie Leenders geluk met deze begenadiging van Godswege. Ter onderrichting werd verder de opzet ontwikkeld: een Priester is alles, en niets; alles in waardigheid, niets voor zijn persoon, — alles voor anderen, niets voor zich; en ’t besluit was Vader Franciscus’ woord; “Mijn God, Gij zijt mijn Al”. De buurt Lodderdijk had fijn gekroond. “Excelsior”, dat op dien dag in Roosendaal een eersten prijs te beblazen wist, nu in de 1e afdeeling, kwam Maandag een serenade brengen, zooals ’t zangkoor Zondagnamiddag deed met de Mosmans’ cantate, die ook na de Hoogmis ten gehoore was gebracht. Er was veel belangstelling geheel den dag en Pater Thomas zal z’n Eerste Mis in Gemert nooit vergeten.
China 1930 – 1937
De jonge priester Thomas geeft eerst nog enige tijd les in België en in Limburg voordat zijn orde hem aanwijst om uitgerekend in het immens uitgestrekte China een seminarie op te richten. Een opdracht die niet zonder gevaar is, want menig missionaris heeft daar zijn missie met de dood moeten bekopen. Maar pater Thomas twijfelt niet en beschouwt zijn zending als een goddelijke opdracht. “Wij, als zijne dienstknechten moeten derhalve steeds bereid zijn te gaan, waar hij ons roept als is ‘t ook onder de Kannibalen of naar de uiteinden der aarde. Ons tehuis en ons vaderland is daar, waar zijn wil ons wenscht.”
Dus neemt hij in november 1929 afscheid van zijn ouders en verdere familie in Gemert, enkele weken slechts nadat die hun dochter en zus zuster Martha naar Nederlands-Indië hebben zien vertrekken. Voor Thomas naar China afreist, verblijft hij eerst nog twee maanden in Rome om in een ziekenhuis te leren omgaan met de meest voorkomende gevallen van de praktische geneeskunde. Deze vaardigheid zal hij in de verre binnenlanden best wel eens nodig kunnen hebben. De missionaris is een snelle student en in een brief geeft hij aan zijn moeder enkele tips van wat hij geleerd heeft. Hij schrijft haar onder andere hoe te handelen bij lichte verwondingen. In die tijd heeft hij ook nog Paus Pius XI enkele keren kunnen horen en zien, maar op 19 januari stapt hij dan toch eindelijk in Brindisi aan boord van de ‘Romolo’.
De reis verloopt rustig en na zeven weken zet pater Thomas voet aan wal in Shanghai. Een maand later vaart hij de grote rivier de Yang- Tse-Kiang op het binnenland in. Met nog enkele tussenstops bereikt hij na een reis van vier maanden zijn eindbestemming Tien-Tche, het kleinseminarie van het Vicariaat Wanhsien in de provincie Szetchwan gelegen in Midden-China. Voor de zendeling zijn missiewerk kan beginnen, moet hij zich eerst de Chinese taal eigen maken en dat valt niet mee. Pas als hij de taal een beetje beheerst, kan pater Thomas les gaan geven aan het seminarie en ‘het Geloof verspreiden onder de heidenen.’ Voorlopig gaat het hem goed en hoeft hij niet te klagen over eten of gevaren. “ ‘t Gevaar voor bandieten en roovers bestaat altijd, want er is geen voldoende politiemacht en ‘t krioelt van dat onkruid. Doch we zijn in de hand Gods en moeten ons geen zorgen maken voor den tijd. ‘k Heb m’n leven aan God gegeven en of hij ‘t vandaag opeischt of morgen is me precies gelijk.”
Een paar Chinese priesters die het Latijn goed beheersen, maken de missionaris wegwijs in de leefwijze van de overwegend boerenbevolking. Pater Thomas begint maar meteen een artsenpraktijk en behandelt mensen met de meest uiteenlopende verwondingen. Gratis en voor niets en dat zorgt voor een constante stroom van patiënten. Zijn dokterspraktijk bestaat slechts uit een schamel kamertje van vijf bij drie meter zonder een betegelde of planken vloer. De gunstige stemming die hij met zijn medische hulp onder de mensen kweekt, hoopt hij later te kunnen gebruiken bij het bekeren. Dat lukt inderdaad als hij een jongetje thuis behandelt aan diverse gezwellen. Tijdens de bezoekjes praat hij met de familie veel over het geloof. Resultaat: de jonge patiënt wil graag gedoopt worden en later op het seminarie studeren. Zijn vader is mandarijn, de belangrijkste persoon van een plaats. Als die ook zou overgaan tot het geloof, zal dat van grote invloed zijn.
Dat heen en weer reizen naar andere dorpen is overigens niet zonder gevaar. Je moet je er eerst van vergewissen waar de dievenbenden zich ophouden. Rovers en communisten maken het gebied voortdurend onveilig. Daarom houden boeren beurtelings de wacht en geven een sein als gevaar dreigt, zodat iedereen tijdig op de vlucht kan slaan. Onlangs is een apostolisch prefect van hun missie in de provincie Shensi vermoord en na hem nog enkele andere. Maar in Gemert hoeven ze zich geen zorgen te maken. Geen nieuws is goed nieuws. Mocht Thomas ooit in handen vallen van bandieten dan horen ze dat thuis sneller via de krant dan door een brief vanuit de missiepost.
Brief uit China
Pater Thomas Leenders schrijft begin 1936 vanuit Shanyang in China een brief, die integraal in de Limburger Koerier van 18 januari is geplaatst. Die brief geeft duidelijk de problemen weer waarmee de missionaris te kampen heeft. Hij hoopt met zijn verhaal financiële steun te krijgen. Het lijkt dus een soort bedelbrief voor het goede doel. “God zij dank, ben ik nog vrijwel gezond, ondanks de vele miseries, die me omringen. Na mijn aankomst in de Prefectuur van Hing’en werd ik districtsmissionaris in Shanyang. Het eerste halfjaar ging alles nog al goed, doch daarna drong een grote horde communisten hier de bergen binnen. Van toen af aan was het gedaan met het vreedzame leven. Hoevele malen ik van hieruit, onder elke weersomstandigheid heb moeten vluchten, weet ik niet. Vele dagen en nachten heb ik doorgebracht, verscholen in de bossen op de bergen. Door de communisten is er een premie van 400 Chinese dollars op mijn hoofd gezet. Zij hebben hier de stad aangevallen, doch werden door de geregelde soldaten bloedig afgeslagen. Dit gebeurde in de maand mei. Ik bevond mij niet ver van hier in de bergen en was zodoende getuige van dit drama hier in Midden- Azië. Het leek wel of de hel was losgebarsten boven Shanyang. Na een gevecht van drie dagen trokken de Roden af met een verlies van plm. 700 man. De wreedheid van dat volkje grenst aan het ongelooflijke. Zij begraven hun eigen gewonden, die niet meer met de troep meekunnen. Zij hebben de gewoonte, om hun slachtoffers levend te begraven. Enfin, u begrijpt, wat communisten zijn. De groep, die hier door de bergen zwerft, staat onder leiding van twee Russen, twee geïncarneerde duivels. Op het ogenblik zijn ze wat verder afgetrokken, zodat ik mij nu weer te Shanyang bevind. De vorige dagen trof een andere ramp het stadje en de bevolking. Door de geweldige regenval braken de dijken van de riviertjes door en overstroomde het gehele gebied van de stad en omgeving. Een vuil modderwater drong overal binnen. Mijn residentie heeft grote schade geleden. Verschillende muren, die hier gewoonlijk uit gestampte aarde zijn opgetrokken, zijn omgestort. Vele families zijn dakloos geworden. Bovendien is door de overstroming de oogst voor een gedeelte verwoest. Vanwege de communisten en de soldaten was het leven hier reeds duur, maar nu is het nog veel duurder geworden. En het ergste is, dat er geen geld in kas is. De Prefectuur heeft dit jaar een deficit van 4000 Chinese dollars. Mijn kapelletje is in onbruikbare staat en moet hersteld worden. De meisjesschool is half ingestort. De ringmuurtjes zijn omvergevallen. Ik heb de laatste tijd veel geleden, en indien het vertrouwen op de Goddelijke Voorzienigheid mij niet sterkte, zou ik het hier zeker niet uithouden. Vanwege de vochtigheid heerst hier overal de malaria. Reeds tweemaal heb ik te bed gelegen, met een koorts tot boven de 40 graden. Het is onderhand zes jaar geleden, dat ik nog hollands gesproken heb, doch zijn moedertaal vergeet men niet gemakkelijk. Levend temidden van zoveel gevaren, ontmoet ik soms in vier maanden tijds geen andere missionaris. Het reizen is hier iets verschrikkelijks. Stel u de bedding van een bergrivier voor, vol met grote stenen en keien, dan heeft u een beeld van onze wegen.
Zo is het echter niet in geheel China, maar wel in het grootste deel van onze Prefectuur. Vanwege het gebrek aan financiën is schraalhans mijn keukenmeid. Er een kok op na houden, zit er niet meer aan, zodat ik leef als een Egyptische woestijnkluizenaar. Onze Missie hier mag u gerust beschouwen als de loopgraven van het missiewerk. In ons hele gebied hebben wij geen enkele oude Christenheid, en bijgevolg geen goede katechisten. De oude Christenen kennen het doel van de missionaris en helpen hem, voor zover ze kunnen. De nieuwe Christenen daarentegen wensen vooral stoffelijk voordeel te trekken van de missionaris. Indien er nog geld is, kunt u me hiermee gerust helpen, want ik heb er groot gebrek aan. Als er geld is te krijgen, om kindertjes vrij te kopen is dit zeer welkom. Dit geld wordt ondergebracht onder de H. Kindsheid. Het onderhoud van deze weggeworpen kindertjes (het zijn altijd meisjes), kost mij jaarlijks 200 Chinese dollars. U moet niet boos worden, als u ziet, dat ik niets doe dan bedelen en miseries vertellen. Het is hier nu eenmaal zo. Wij werken hier, om de zieltjes op te pikken, die door de Goddelijke Voorzienigheid zijn voorbestemd tot de eeuwige glorie. Het zwaarste drukt echter de geldnood. Ik ben werkelijk ”in angutiis”. Het water heeft veel schade aangericht, zodat er gerepareerd moet worden, het levensonderhoud kost meer dan voorheen en het toegemeten sommetje is dit jaar weer ingekort. Vandaar mijn donkere wolken. Enfin, zonder kruisjes kunnen wij nu eenmaal niet zijn, dat weet ik, en tevens weet ik, dat we deze kruisjes met gelatenheid moeten leren dragen, als men de volmaaktheid mist, om ze met vreugde te dragen. Evenwel de ellende en de verdorvenheid van deze wereld ziende, droom ik steeds van het eeuwige Vaderland en houd mij voor ogen, dat dit ten koste van vele offers moet worden veroverd. Ik ben verre van heilig en ook verre zelfs van een goed missionaris, doch ik streef ernaar, het te wezen. Vertrouwende op Gods Bijstand en genade. God immers, mijn onmacht en zwakheid kennende, heeft mij toch tot deze werkkring geroepen. In China moet nog veel geleden worden, om de bronnen van de Goddelijke genade weer aan het vloeien te brengen. Daartoe kunnen ook de gebeden en de offers van de gelovigen uit Europa veel bijdragen. Indien de genade het hart van de heiden niet treft, dan kan er van bekering geen sprake zijn. Hij zal terwille van tijdelijke belangen veinzen Christen te zijn, doch in zijn hart is hij heiden gebleven. Ik ben nu veel meer dan vroeger ervan overtuigd, dat het gebed en de geestelijke offers voor de missies van het allergrootste belang zijn, veel meer dan de geldelijke offers, volgens het Woord van de H. Schrift: „Als de Heer het huis niet bouwt, dan is het werk van degenen, die het bouwen, vergeefs en ijdel.” Bovendien als een plaats zich uit overtuiging bekeert, dan zullen deze nieuwe Christenen vanzelf het belang ervan inzien en ertoe bereid wezen, om zelf hun kerkje en schooltje te onderhouden. Zodoende bekommer ik mij in zich niet veel om het geld, doch op het ogenblik zit ik lelijk in het nauw en vraag derhalve om mij te steunen en liefst zodra mogelijk. Niettegenstaande het hier boven gezegde, blijft het geld de grote factor van vooruitgang, d.w.z. van de stoffelijke vooruitgang van het missiewerk en een zekere stoffelijke welvaart is er nodig, wil men het hogere geestelijk element tot bloei brengen.”
Het communistisch dagblad “De Tribune” van 23 januari 1936 plaatst in zijn rubriek ‘Spijkers met koppen’ een felle reactie op deze ingezonden brief van pater Thomas. “Vrijwilligers om levend begraven te worden! Men staat verstomd, hoe dom sommige ophitsing tegen de communisten gevoerd wordt. Een voorbeeld, Pater Thomas Leenders schrijft in de “Limburgse Koerier” van 18 Jan. over zijn missiewerk in China, en schrijft het volgende over de communisten: (en dan volgt het citaat over het levend begraven van gewonden). Wij zijn het natuurlijk niet eens met deze goedgelovige Thomas. Minder dan ooit begrijpen wij, wat communisten zijn! Enthousiastelingen voor een levende begrafenis? Kom nou…”
Aan het eind van hetzelfde jaar 1936 maakt pater Thomas een hongersnood mee van drie maanden. Door overstromingen is de vorige graan- en rijstoogst grotendeels verloren gegaan. De hongersnood eist veel slachtoffers. De bevolking kan niets anders doen dan lijdzaam haar lot ondergaan. Ook heeft hij bij gerucht vernomen dat Rusland en Japan met elkaar in oorlog zijn en hij vraagt zich af wat voor gevolgen dat voor China zal hebben. Zelf is hij druk doende met de opbouw van een seminarie in Hingan. Hij is naar die ommuurde stad overgeplaatst, een stad met louter ‘heidenen’ en omstreeks tienduizend mohammedanen. Dus weer veel werk aan de winkel. Maar niet voor lang echter want de ordeoversten hebben hem opnieuw overgeplaatst. En deze keer niet meer binnen China, nee hij moet naar Nederlands-Indië naar Buitenzorg (Bogor).
Buitenzorg 1937 – 1962
In zijn eerste brief vanuit Indië schrijft pater Thomas op 29 november 1937 aan zijn familie in Gemert dat zijn reis van China naar Java eigenlijk best goed verlopen is. Hij heeft geen last gehad van bombardementen tijdens zijn driedaagse treinreis en daarbij heeft hij geluk, dat zijn boot de ‘Tjisaroea’ net ontsnapt is aan de vernietigende kracht van een tyfoon. Uiteraard allemaal te danken aan de Voorzienigheid. Na zijn aankomst in Buitenzorg heeft hij in het begin wel moeite om weer Nederlands te spreken maar het went snel. Al vijf dagen na zijn aankomst stelt zijn bisschop hem voor om zijn zus Martha in Malang maar eens te gaan opzoeken. Dat laat hij zich natuurlijk geen twee keer zeggen. De pater neemt de trein en verbaast zich erover dat hij binnen een dag Malang op Oost-Java kan bereiken. Het is toch meer dan duizend kilometer. Dat zou in China nooit hebben gekund. Op haar missiepost treft Thomas zuster Martha in redelijke gezondheid aan en de twee hebben na acht jaar dan ook heel wat bij te praten.
In Buitenzorg heeft de Vincentiusparochie van pater Thomas de zorg over zo’n tweeduizend katholieken. In het gebied wonen een miljoen mensen met een ander geloof, meest moslims. Hij heeft dus genoeg te doen. Daar komt bij dat de katholieke parochianen vooral ambtenaren zijn die na enkele jaren teruggaan naar Nederland of naar elders worden overgeplaatst. Het behoort tot de taak van de pastoor om alle nieuwkomers te bezoeken. Extra zorg heeft hij over de Indo- Europeanen, afstammelingen van Europese (merendeel Nederlandse) mannen en Indonesische vrouwen. Zij ‘zijn niet kwaad maar ze zijn erg onwetend wat godsdienst betreft en nemen ‘t zoodoende erg gemoedelijk met O.L. Heer. Aan veel huwelijken is ’n naadje los, omdat ze dikwijls niet kerkelijk getrouwd zijn.’ Uit hoofde van zijn functie is pastoor Thomas ook voorzitter van het bestuur van het Vincentiusgesticht, waaraan een internaat met lagere school is verbonden. In 1937 viert de instelling juist haar vijftigjarig bestaan. Dat jaar telt de school 308 leerlingen van wie er 149 intern zijn. Als in zijn gemeente een comité voor steun aan verdreven joden wordt opgericht betuigt hij als pastoor van de katholieke gemeenschap openlijk zijn adhesie en dat komt natuurlijk in de krant.
Hoe druk pastoor Thomas het ook met zijn parochie heeft, het wereldgebeuren gaat niet aan hem voorbij. Hij ziet weldegelijk de oorlogsdreiging in Europa, maar denkt in mei 1939 nog dat het niet zo’n vaart zal lopen. Hij verwacht geen oorlog op grote schaal en raadt zijn vader dan ook af om bij de hoeve in Gemert een schuilkelder te bouwen. In Indië zelf doen ze al wel verduisteringsoefeningen. Thomas noemt het verstoppertje spelen in het groot. Het land bereidt zich toch maar voor op eventualiteiten. Zo stellen degenen die naar Nederland met verlof mogen de reis voorlopig uit. Vooralsnog is het in Indië veilig en hebben ze hier aan levensmiddelen geen gebrek. Sterker nog, het ontwikkelt zich in razend tempo tot een modern land met goede spoorbanen en een uitgebreid geasfalteerd wegennet. Maar tegen het eind van het jaar moet pater Thomas zijn mening herzien en schrijft hij aan zijn ouders. “We gaan waarschijnlijk verschrikkelijke tijden tegemoet en zitten daar wel zeer gevaarlijk, vooral indien Holland het gevechtsterrein wordt tussen Duitschland en Engeland. In geval van oorlog moeten jullie vluchten, doch waar naar toe? Je hebt eenvoudig geen uitweg.”
In zijn brief van 3 februari 1940 feliciteert pater Thomas zijn moeder met haar verjaardag. Het zal voorlopig zijn laatste bericht naar Gemert zijn. De inval van de Duitsers in mei en de bezetting die daarop volgt, maakt het contact met Nederland onmogelijk. En al helemaal als Japan grote delen van Azië, inclusief Nederlands-Indië verovert eind 1941 begin 1942, want de Japanners sluiten de hele (Indo-)Europese bevolkingsgroep op in mannen- en vrouwenkampen, ook pastoor Thomas. Na gedwongen ontruiming van de pastorie kunnen hij en de andere paters aanvankelijk terecht in het nabijgelegen hoofdgebouw van Sint Vincentius, een jongensgesticht onder leiding van de broeders van Dongen. Daar leven ze nog in betrekkelijke vrijheid tot ze in september door de Japanners worden opgepakt en in het mannenkamp te Tjitjoeroek bij het klooster van de Minderbroeders worden opgesloten en later in kamp Tjimahi. Geestelijken worden in het interneringskamp niet anders behandeld dan gewone burgers. Pater Thomas moet net als de anderen corveedienst doen en honger lijden. Hij moet boomstammen sjouwen en planken zagen voor doodskisten en die zijn hard nodig vanwege het hoge aantal sterfgevallen.
“’t Leven in de kampen was zeer hard, men was verstoken van alle geriefelijkheid, werd voortdurend geplaagd en getreiterd en moest bovendien altijd honger lijden. M’n laagste gewicht is geweest 56 kilo. Nu echter weeg ‘k weer 75. Goddank ben ‘k in ’t kamp nooit ziek geweest. In sept. ’45 werden we als geestelijken uit ’t kamp ontslagen en mochten we naar onze standplaatsen terugkeeren.”
En inderdaad na de capitulatie van Japan op 15 augustus 1945 keert herder Thomas in september 1945 sterk vermagerd bij zijn kudde in Buitenzorg terug. ‘Gered door de atoombom’, zoals hij zelf zegt. Helaas niet voor lang. Nog geen maand later stoppen Indonesische revolutionairen hen in de gevangenis van Buitenzorg en als die overvol raakt in een slaapzaal van het Vincentius-gesticht. Pater Thomas vindt dat het optreden van de geallieerden na de capitulatie helemaal verkeerd is geweest, waardoor de nationalisten de kans hebben kunnen grijpen om met geweld de onafhankelijkheid van Indonesië af te dwingen. Gelukkig weten de Engelsen hen uit handen van de republikeinse revolutionairen te bevrijden en over te brengen naar een beschermingskamp. Dan ook hoort hij pas dat zijn vader al in december 1943 op zesenzeventigjarige leeftijd in Gemert is overleden. Nederland wil zijn kolonie niet kwijt en stuurt troepen naar Indië. Het is weer oorlog. En het zal nog tot december 1949 duren voordat de onafhankelijkheid van Indonesië wordt erkend. In die tussentijd probeert pater Thomas zo goed en zo kwaad als het gaat zijn pastorale taak binnen het kamp uit te oefenen. Het is een komen en gaan van Nederlandse soldaten en hij wordt door de vele gewonden en gesneuvelden op indringende wijze geconfronteerd met het oorlogsgeweld. Hij ontmoet een enkele keer ook soldaten uit Gemert onder wie ‘een jongen van de Kanter’ en Harry Jansen, die in de buurt van het kasteel woont. Hij ligt gewond in het hospitaal. “Bij ’n actie heeft hij ’n scherf van ’n mortier door z’n long gekregen. Die mortier was door hemzelf afgeschoten, doch dat ding kwam tegen n boomtak vlak bij hem, zoodat hij daar ontplofte met ’t gevolg dat Harry gewond werd. Er is echter in ’t geheel geen gevaar voor z’n leven en hij ziet er dik en gezond uit.” In september 1947 kunnen de geestelijken weer naar hun parochiehuis terugkeren, hoewel het overal onrustig blijft en er nog dagelijks soldaten sneuvelen. Pas eind 1948 kan pastoor Thomas aan zijn moeder melden dat het wat rustiger is geworden, ondanks de tweede politionele actie van 19 december 1948 tot 5 januari 1949. Deze wordt echter voornamelijk uitgevochten op Oost-Java. De stad Buitenzorg blijft dankzij zware bewaking letterlijk en figuurlijk buiten schot.
Na de soevereiniteitsoverdracht blijft het nog een hele tijd onrustig in de jonge Republiek Indonesia. Toch ziet pater Thomas kans om van oktober 1950 tot mei 1951 van een welverdiend verlof te genieten in Nederland. Zijn verblijf hier blijft niet onopgemerkt. De Limburgsche Koerier wijdt een lovend artikel aan de missionaris. Uiteraard bezoekt hij zijn moeder in Gemert en ongetwijfeld ook het graf van zijn vader. Eenmaal weer terug in zijn parochie pakt hij de draad weer op. De laatst bewaard gebleven brief van pater Thomas dateert van 2 februari 1952, het jaar van zijn zilveren priesterjubileum. Hij feliciteert daarin vanuit Bogor (Buitenzorg) zijn moeder met haar eenentachtigste verjaardag. “Hier is ’t weer altijd prachtig. Vooral de ochtenden en de avonden zijn enig. Dan hangt er overal in de natuur ’n heerlijke geur. En koude is hier onbekend. Doch daar tegenover staat dat ’t leven in Holland veel rustiger en veiliger is. Hier hoort men dagelijks van moord, roof en brandstichting. Buiten de steden is ’t overal zeer onveilig. En ’t leven is ontzettend duur. De regering is totaal onmachtig om de prijzen te beheersen.”
Op 12 februari 1953, enkele dagen nadat ze 82 geworden is overlijdt in Gemert zijn moeder. We weten niet hoe pater Thomas daarop reageert en hoe zijn missie verder verloopt. Wel weten we uit andere bronnen dat hij in december 1961 een reis maakt over het eiland Java en aansluitend begin januari 1962 naar Bali. Hij heeft dan al afscheid genomen van zijn parochiegemeenschap in Bogor, want hij keert na zijn bezoek aan Bali definitief terug naar Nederland. Hier geniet hij van zijn emeritaat tot hij op 11 juni 1973 in het Gasthuis St.-Jan de Deo in Millingen aan de Rijn na een kort ziekbed in zijn slaap overlijdt. Op 14 juni is pater Thomas Leenders na een welbesteed leven op het kerkhof van Kekerdom (Gld.) begraven. Anno 2018 staat de parochiekerk van pater Thomas in Indonesië er nog in volle glorie bij en heet nu Geraja Katedral Bogor, toegewijd aan de Heilige Maagd Maria. In de vroegere gebouwen van het Vincentiusgesticht zijn het seminarie Stella Maris en een middelbare school ondergebracht. In 1998 is door de parochie een jubileumboek uitgegeven waarin ook pater Thomas Leenders als dienstdoende pastoor wordt vermeld.
Bronnen
“Brieven aan het thuisfront”, 16-08-2007, Christ en Dinie Leenders
“Kerkklokken” -5-08-1928, informatieblad van de parochie St.-Jans Onthoofding Gemert
“Bulletin Wijnandsrade”, uitgave heemkundevereniging ‘Vrienden van Wijnandsrade’ 2016
“Limburger Koerier”, 18 en 29 januari 1936
“De Tribune”, 23-01-1936
“Prov. Noordbrabantsche en ’s Hertogenbossche courant”, 5 september1929
“Nieuws van de Dag voor Nederlands-Indië”, 16-02-1938, 24-02-1938, 22-01-1940
“Bataviaasch Nieuwsblad”, 14-03-1940
“Limburgs Dagblad”, 12-12-1962
Foto’s:
Familie Leenders, archief gemeente Gemert-Bakel, R.A. de Haas.
Van enkele foto’s is de herkomst onbekend. Mocht u aanspraak kunnen aantonen, dan kunt u contact opnemen met de auteur.
GH-2018-03-Het-woelige-missieleven-van-pater-Thomas-Leenders.pdfHet Koordekanaal, deel 3 en slot – Na de bevrijding
Ruud Wildekampp
Al tijdens de oorlog bleek dat de gebieden van De Sijp en het Zwarte Water in de gemeente Gemert en die van de Blaar- en Jodenpeel in de gemeente Bakel en Milheeze slecht afwaterden. Dat werd ook de Canadezen van het vliegveld op De Sijp duidelijk, toen zij hun Spitfires door wateroverlast naar Volkel moesten evacueren. Voor de Blaar- en Jodenpeel werd een tijdelijke oplossing gevonden door het toestaan van lozing op het Peelkanaal. Gedurende de strenge winter van 1944/1945 verergerde de toestand en had in Gemert ook het gebied van het Zwarte Water overlast van water. Ook stond het aansluitende deel van De Sijp blank en raakte zelfs de weg van Elsendorp naar De Rips gedeeltelijk onder water 1.
Na de oorlog zijn het de betrokken gemeenten en waterschap De Aa die de zaak van het Koordekanaal weer onder de aandacht brachten van de bevoegde ministeries. Hier is ook het Ministerie van Oorlog, voorloper van het Ministerie van Defensie, partij in. Dit ondanks de tijdens de bezetting gedane toezegging dat het Koordekanaal kon worden afgestoten. Door de slechte ontwatering en de opgeworpen zandwallen langs het kanaal werden de belangen van de landbouw langs het tracé nog steeds geschaad. Gewezen werd daarbij op de overstromingen in de winter waarbij tachtig tot honderd hectaren blank kwamen te staan. Door een verbreding en verdieping van de Peelse Loop zouden dergelijke overstromingen in de toekomst mogelijk voorkomen kunnen worden. Ondanks eerdere uitspraken dat het Koordekanaal niet meer van belang was voor de landsverdediging, wilde de Directie Waterstaat van het Ministerie van Openbare Werken en Wederopbouw in november 1946 een verdere beslissing over het kanaal door het Ministerie van Oorlog afwachten. Pas op 22 april 1947 liet dat ministerie weten geen bezwaar te hebben tegen een demping van het kanaal, mits aandacht zou worden besteed aan de plaatselijke ontwatering. De financiering van een demping kon geschieden door het Ministerie van Financiën op grond van de Wet op de afwikkeling van Defensieschade van 1946 2. Daarna ontstond nog een discussie tussen waterschap De Aa en de Rijksdienst voor Landbouwherstel over welk deel van het Koordekanaal gedempt diende te worden. Het waterschap zag liefst het gehele kanaal gedempt worden, omdat dan de oorspronkelijke afwatering van met name die van de Jodenpeel hersteld zou kunnen worden. Naar de mening van het waterschap zouden aanzienlijke kosten verbonden zijn aan het openhouden van het kanaal om het overschot aan water uit de Jodenpeel en de Blaarpeel af te voeren. Beide behoorden echter tot het gebied van waterschap De Maaskant, waarmee eerst overlegd diende te worden.
Het probleem van het teveel aan water in de Blaarpeel en de Jodenpeel was gedurende de oorlog door de belanghebbenden al eigenmachtig aangepakt door de kanaaldijk te doorgraven waardoor het exces water direct in het Defensiekanaal – na de oorlog Peelkanaal genoemd – werd geloosd. Deze situatie werd tot 1948 gedoogd door De Maaskant. Het probleem dat daardoor tijdelijk te veel water in het Peelkanaal stond werd dat jaar opgelost door de aanleg van het Afleidingskanaal tussen het Peelkanaal ter hoogte van de Vredepaal en de Maas. Ondanks deze maatregel bleef het zuidelijke deel van de Jodenpeel nog geregeld veel te nat.
Vuilstort
De toezegging dat het Ministerie van Oorlog geen belangstelling meer had voor het Koordekanaal en inmiddels bezig was het noordelijke deel te laten dempen, bracht het gemeentebestuur van Bakel en Milheeze op het idee een deel van het Koordekanaal te gebruiken als vuilstort voor het kerkdorp De Rips. Daarop werd contact gezocht met de Heidemaatschappij, de toenmalige beheerder van het Beestenveld bij De Rips. Het geselecteerde deel van het Koordekanaal maakte daarvan deel uit.
De Heidemij stelde enkele richtlijnen op waaraan het storten zou moeten voldoen. Een daarvan was het sluiten van de duiker onder de weg van Milheeze naar De Rips ter hoogte van de Klotterpeel. Vanaf januari 1955 werd in De Rips een ophaaldienst voor straat- en huisvuil georganiseerd en het afval in de bedding van het betreffende deel van het kanaal gedeponeerd 4.
Op 2 februari 1948 meldde de Rijksdienst voor Landbouwherstel dat de Heidemij in opdracht van het Bureau Defensieschade was begonnen met het dempen van het deel van het Koordekanaal benoorden van de Middenpeelweg (Ripseweg). Daarbij dienden de al aangelegde betonnen duikers en landhoofden van een brug in de Keizersberg bij Elsendorp te worden verwijderd. Deze dempingswerkzaamheden waren in 1949 klaar. Daarmee was de weg vrijgekomen om het zuidelijke deel van het Koordekanaal te gebruiken voor de afwatering van de zuidelijke Jodenpeel en De Sijp. Dat gebeurde door de in de oorlog al voorgestelde verbinding met de bovenloop van de Peelse Loop te realiseren 5. Deze verbinding werd in 1954 gegraven en loopt voor ongeveer driehonderd meter parallel aan de Ripseweg om daarna af te buigen naar het zuidwesten, door het gebied De Sijp, om in de streek het Zwarte Water aan te sluiten op de bovenloop van de Peelse Loop. Daarmee was de afwatering naar de rivier de Aa gerealiseerd. Pas in 1962 werd de afwatering van het zuidelijke deel van de Jodenpeel verbeterd door de kavelsloten ten oosten en ten zuiden van De Rips te verbeteren en hierop aan te sluiten.
Kanaalverlegging en verbetering
In de jaren daarop vond, met name in het Peelgebied, in de landbouw een schaalvergroting plaats waarbij gemengde bedrijven werden omgevormd door gespecialiseerde bedrijven. Daardoor ontstond eind jaren zestig van de vorige eeuw een behoefte om de beschikbare grond opnieuw in te richten en vorm te geven. In de gemeente Bakel en Milheeze werd in 1971 gestemd over een plan om te komen tot een ruilverkaveling.
In de jaren daarop volgend wordt de ruilverkaveling Bakel tot uitvoering gebracht. Na voltooiing daarvan diende ook de waterafvoer van het gebied te worden verbeterd. Daartoe ontwierp waterschap De Aa in 1978 het waterbeheersingsplan ‘Peelse Loop’ 6. Om het ven de Klotterpeel ten zuiden van De Rips, dat inmiddels een beschermd natuurreservaat was, te vrijwaren van het rijke Maaswater dat in het Peelkanaal stroomde diende de verbinding daarmee te worden onderbroken. Het waterbeheersingsplan voorzag daarin door een omleiding rond het ven te maken en de verbinding met de Klotterpeel aan beide zijden af te sluiten.
Na de verkregen gemeentelijke toestemmingen werden de werkzaamheden in 1979 en 1980 uitgevoerd. Daarbij werd de omleiding aangesloten op de middelste van de drie proefsleuven in het Beestenveld, gegraven in 1937 op last van de majoor Wilson. De waterafvoer verloopt daardoor verder via het zuidelijke deel van het oorspronkelijke Koordekanaal naar de aansluiting met de Peelse Loop in de streek het Zwarte Water. Bij de gegraven verbinding met de Peelse Loop werd een splitsing gecreëerd die onder de Ripseweg door gaat en aan de noordzijde van de weg tussen De Rips en Elsendorp door loopt. Onder Elsendorp voert deze aftakking naar de Domptse Loop 7 die uitkomt in de Landmeerse Loop om ook in de Aa te eindigen.
Met de realisatie van het waterbeheersplan verdween ook het toponiem Koordekanaal. Waterschap De Aa noemde sindsdien het hele traject van de uitlaat uit het Peelkanaal tot aan de monding in de Aa Peelse Loop. Dat bleef ook Door de heemkundekringen D’n Blikken Emmer uit De Rips en die van Bakel en Milheeze is in 2016 een project ‘Het Koordekanaal uit de vergetelheid’ opgezet. Het doel was tweeledig: het met huisvuil gedempte deel schoonmaken waardoor ook een oorspronkelijke stuw zichtbaar zou worden gemaakt en de naam Koordekanaal weer in ere herstellen voor het deel tussen de Peelse Loop en de Ripseweg. Hoewel er zicht is op realisatie hiervan, blijven dit vooralsnog wensen voor de toekomst 10. Wel werd het watertje nog wereldnieuws omdat hier overheen de eerste 3D-geprinte brug is geplaatst. zo na de fusie in 2004 van de beide betrokken waterschappen tot het Waterschap Aa en Maas.
Meanderend
Meer recent heeft het huidige Waterschap Aa en Maas een plan ontwikkeld voor het beekherstel van de Peelse Loop tussen het Peelkanaal en de Aa. Daarmee wordt de loop in zijn geheel een ecologische verbindingszone 8. Over de volle lengte van acht kilometer wordt het meanderen hersteld binnen een strook van 25 tot 35 meter en daarmee de natuurontwikkeling van de oevers gestimuleerd 9. De werkzaamheden daarvoor zijn nog in volle gang.
Door de heemkundekringen D’n Blikken Emmer uit De Rips en die van Bakel en Milheeze is in 2016 een project ‘Het Koordekanaal uit de vergetelheid’ opgezet. Het doel was tweeledig: het met huisvuil gedempte deel schoonmaken waardoor
ook een oorspronkelijke stuw zichtbaar zou worden gemaakt en de naam Koordekanaal weer in ere herstellen voor het deel tussen de Peelse Loop en de Ripseweg. Hoewel er zicht is op realisatie hiervan, blijven dit vooralsnog wensen voor de toekomst 10.
Wel werd het watertje nog wereldnieuws omdat hier overheen de eerste 3D-geprinte brug is geplaatst.
Noten
1. Archief Gemert-Bakel, AB003, Archief Gemeentebestuur Bakel en Milheeze, 1932-1968, inventaris 718.
2. Brabants Historisch Informatie Centrum (BHIC), Archief Waterschap De Aa 1922-1955, inventaris 677, 1946-1948.
3. BHIC, Archief Waterschap De Aa 1922-1955, inventaris 676, 1944-1945
4. Archief Gemert-Bakel, AB003, inventaris 553, Afvalverwerking. Huisvuil.
5. Archief Gemert-Bakel, AB083, inventaris 1351
6. Archief Gemert-Bakel, AG004, inventaris 1066: Verbetering en instandhouding Domptseloop, Donkervoetseloop, Koordekanaal, Landmeerseloop, Molenbroekseloop en Peelseloop.
7. Archief Gemert-Bakel, AB003, inventaris 2445, Waterbeheersingsplan Peelse loop.
8. Natuurplan Peelse Loop is een koopje. Eindhovens Dagblad (Regio) 20 september 2013.
9. Peelse Loop. De kracht van de verbinding. Basisinformatiedocument Water + Ruimteatelier Gemert-Bakel. Tilburg, 2010. 10. Wensen voor de toekomst. Ons Magazine, 2016; Het koordekanaal uit de vergetelheid. Pamflet Blikken Emmer, De Rips en Heemkundekring Bakel en Milheeze.
GH-2018-03-Het-Koordekanaal-deel-3-en-slot-Na-de-bevrijding.pdfEemke Jan Roverszoon, bendeleider of legeraanvoerder
Jan Timmers
In 1363 is het oorlog in Gemert. Diederik van Gemert, heer van Gemert, heeft hooglopende ruzie met de Duitse Orde. Wat precies de aanleiding was is onduidelijk, maar in het voorjaar van 1363 bereikte de strijd zijn toppunt en Eemke Jan Roverszoon speelde daarbij een hoofdrol. In een oorkonde van de hertog van Brabant wordt als volgt verslag gedaan: “Eemken Jan Roeverszoens zoen, daer dese twist af commen is ende die die Duytsche heren gebrant heeft, gebrandschat, dat haer genommen, den commandeur gespouen in sine aensicht ende gestoten mit den voete”.1
Eemke Jan Roverszoon heeft de Duitse Orde gebrandschat, de Duitse heren aan hun haar getrokken, de commandeur in zijn gezicht gespuwd en (tegen zijn schenen?) geschopt. Als iemand met een dergelijke naam op deze manier tekeer gaat, dan ontstaat al gauw het beeld van een ruziezoekende roverhoofdman. Het is de vraag of dat wel een juist beeld is. Om daar wat meer duidelijkheid over te krijgen, gaan we eerst op zoek naar de hoofdpersoon. Wie was dat eigenlijk?
Het gezin van Jan Rovers van Gemert
In 1379 wordt onze hoofdpersoon aangeduid als: “Emondus filius Johannis dicti Rovers soon de Ghemert” 2. Eemke is de roepnaam die hoort bij de officiële naam Emont, in het latijn Emondus. Hij wordt hier de zoon genoemd van een Jan, genaamd “zoon van Rover van Gemert”. Emont, zoals we hem verder zullen noemen, was dus een zoon van een Jan, die op zijn beurt weer een zoon was van Rover van Gemert.
Rover komt als voornaam in die periode vaak voor en is een roepnaam bij Roelof. In veel archiefstukken komen we personen tegen met als naam: Roelof genaamd Rover of kortweg Roelof Rover. Emont en zijn voorouders dragen de familienaam Van Gemert. In de adellijke familie van de Diederikken, heren van Gemert, komt de naam Emont veel vaker voor. In de periode rond 1275-1293 was een Emont van Gemert heer van Gemert3. Het lijkt erop dat onze Emont tot die familie heeft behoord.
Emont wordt diverse malen vermeld en bij die vermeldingen vinden we zijn directe familie. Vader Jan Roverszoon van Gemert blijkt gehuwd geweest te zijn met een Agnes, die in 1379 is overleden. Hun kinderen zijn naast Emont: Jan, Dirk, Henric en Margriet. Jan, Henric en Margriet blijken voor 1394 te zijn overleden. Emont geeft dan de goederen die hij van hen erfde, in erfpacht aan Bernier en Jan, zonen van Willem Berniers van Erp. Broer Dirk Jan Roverszoon van Gemert is overleden in 1415 en Emont zelf vóór 1422. Van de tot nu toe genoemde gezinsleden blijkt geen van hen wettige kinderen te hebben4. In oorkonden vanaf 1415 blijken er echter wettige erfgenamen te zijn, die in Rijsbergen wonen.
De West-Brabantse familie Rover van Gemert
In een akte voor de schepenen van de Eninge van Rijsbergen lezen we dat Henric de Rover, Aert de Rover, Katelijn hun zuster, samen met de kinderen van wijlen Zebrecht Rover hebben overgegeven aan Peter de Rover alle goederen die zij hebben uit de erfenis van Dirk Jan Roverszoon gelegen te Gemert. Ook een Dirk Roverszoon van Rijsbergen blijkt bezit in Gemert te hebben uit de erfenis van de broers Emont Jan Rovers van Gemert en Dirk Jan Rovers van Gemert.5
Hans Vogels reconstrueerde deze West-Brabantse familie, die zijn oorsprong in Gemert had. De conclusie die we daaruit kunnen trekken is dat Jan Roverszoon van Gemert en diens vrouw Agnes naast de hiervoor al genoemde kinderen, ook een zoon gehad hebben met de naam Roelof genaamd Rover. Deze Gemertenaar trouwde met een dochter van Peter van Ypelaar alias van Ulvenhout en werd onder meer leenman van Breda voor Rijsbergen. Zijn kinderen namen een vooraanstaande positie in in de Baronie van Breda. Zo was Dirk Rovers van Rijsbergen leenman van Breda en schepen van de stad Breda, Aert Rovers was leenman van het goed Burgst in Princenhage en Peter Rovers was schepen van Princenhage.6 In de jaren vanaf 1422 verkopen de nakomelingen van Roelof Rover van Rijsbergen hun Gemertse goederen aan Goyart van Gemert.7 Goyart zal die goederen hebben verworven als rentmeester en plaatsvervangend commandeur van Gemert. Dat laatste mogen we concluderen uit het feit dat betreffende oorkonden zich bevinden in het archief van de Duitse Orde in Wenen.
De missing link: wie is Roelof genaamd Rover
Jan Roverszoon van Gemert was een zoon van Roelof genaamd Rover van Gemert en hij had een broer Henric Rovers van Gemert, die gehuwd was met Liesbeth van Eyck. Hun zoon Jan van Gemert Liesbettenzoon huwde met Agatha Bertout Aert Ywens van Outheusden. Hun zoon Henric was in de periode 1404-1407 schepen van Heusden. Diens broer Bertout bezat een hoeve aan de Heuvel in Gemert en broer Jan was eigenaar van het goed De Wouw aan de Doonheide. Een Gemertse familie met nakomelingen in het Land van Heusden.
De naam Roelof genaamd Rover speelt in deze tak van de familie een belangrijke rol. De grondlegger van de West-Brabantse tak heette zo en hij was vernoemd naar zijn grootvader van vaderskant. Deze naam komen we in de familie van de heren van Gemert ook tegen als de schoonvader van Emont van Gemert, die heer van Gemert was in de periode 1275-1293. Deze Emont was gehuwd met Aleit, dochter van Roelof genaamd Rover van Aanschot.8 Op grond van de normale vernoemingsregels zou je verwachten dat een zoon uit het gezin van Emont en Aleit vernoemd zou zijn naar diens moederlijke grootvader Roelof Rover van Aanschot. Dat was beslist ook het geval, maar tot nu toe is ervan uitgegaan dat deze zoon jong is overleden, zodat hij geen nakomelingen had en niet in archiefstukken is vermeld. De Roelof genaamd Rover van Gemert, de vader van Jan Roverszoon, past wonderwel chronologisch prima in het familieschema van de Diederikken. Onze Emont Jan Roverszoon van Gemert zou dan een achterkleinzoon zijn van Emont, heer van Gemert. Hij zou dan ook een achterneef zijn van Diederik IV, de heer van Gemert die in de oorlog met de Duitse Orde in 1363 het onderspit moest delven.
Er is echter een andere mogelijkheid. Behalve de huwelijksrelatie tussen Emont, heer van Gemert en Aleit van Aanschot was er nog een tweede huwelijk tussen deze families. Een zus van Emont, heer van Gemert was namelijk getrouwd met Arnt Roverszoon van Aanschot, een broer van Aleit. Ook in dit huwelijk zou je een zoon verwachten met de naam Roelof Rover. En ook die vinden we tot nu toe niet in archiefstukken terug. Onze Roelof genaamd Rover, grootvader van EmontJan Rovers van Gemert, zou heel goed in dit gezin passen. Deze laatste mogelijkheid lijkt zelfs wat waarschijnlijker, omdat leden van de familie Rover van Gemert, zowel uit de West-Brabantse tak als uit de Heusdense familie, als familiewapen drie molenijzers in hun schild voeren en dat is ook het familiewapen van de familie Rover van Aanschot. De Heusdense schepen Henric van Gemert voert datzelfde wapen met drie molenijzers, maar met daarop in het midden als hartschild het wapen van de familie Van Gemert met de drie plompenbladen. Die toevoeging als hartschild geeft aan dat zijn moeder of grootmoeder uit de familie van Gemert stamt. Roelof Rover was dan een broer van Emont Rover, ridder en schepen van Den Bosch. Een zus van hem was gehuwd met Rutger van Ouden, die leenman was van het goed Oudenstein in Nuenen. Het goed Oudenstein was een leengoed van de leenhof van Gemert en Rutger zal het verworven hebben via zijn vrouw.9
Het leger van Diederik IV
Keren we terug naar Emont Jan Roverszoon van Gemert. Bij de uitspraak van de hertog van Brabant over de oorlog in Gemert tussen Diederik en de Duitse Orde werd bepaald dat personen die tot de partij van Diederik hoorden, verbannen werden uit Brabant, totdat zij genoegdoening aan de Duitse Orde zouden doen.10 Als in 1364 Diederik van Gemert zijn heerlijkheid en zijn Hooghuis aan de Duitse Orde in leen opdraagt worden veel van zijn medestanders weer toegelaten in Brabant, echter met uitzondering van o.a. Emont Jan Rovers van Gemert.11 Op 2 juli 1375 verzoent hij zich met de Duitse Orde, zodat hij kan terugkeren in Gemert. En op 13 juli 1375 draagt hij al zijn bezit in Gemert over aan de Duitse Orde en krijgt het in leen terug. Hij wordt dan leenman van de Duitse Orde. Als in 1394 de onlusten tussen de Van Gemerts en de Duitse Orde weer oplaaien en er beslag gelegd wordt op de goederen van de Van Gemerts kiest Emont eieren voor zijn geld en geeft zijn Gemertse goederen in erfpacht aan Jan en Bernier, zoons van Willem Berniers van Erp. Uit latere vermeldingen blijkt dat het om flink wat goederen ging.12
Uit het bovenstaande blijkt voldoende dat Emont Jan Rovers van Gemert een persoon met aanzien was, lid was van de adellijke families Van Gemert en Van Aanschot, en flink wat goederen in bezit had. Niet zomaar een Gemertse raddraaier dus, maar iemand die ook persoonlijk (financiële) belangen gehad heeft bij de onlusten. Die hoge maatschappelijke positie blijkt niet alleen voor hem te gelden, maar ook voor andere leden van de strijdkrachten van Diederik van Gemert. In de oorkonden die werden opgemaakt na uitspraak van de hertog van Brabant over de Gemertse onlusten worden 19 handlangers van Diederik met name genoemd. Daar horen o.a. bij de broers Arnt, Henrik en Deenke Vilroc. Het zijn de zoons van Arnt Vilroc van Vladeracken, de schout van Boxmeer. Verder zien we Roelof en Goossen, zoons van Jan van den Kelre. De familie Van den Kelre had veel onroerend goed in de regio. Dan hebben we nog Jan en Henric van Blitterswijk, zonen van de heer van Blitterswijk13; Gielis en Arnt van Berlaer, kleinzonen van Jan Bertout van Berlaer, Heer van Helmond. Van een aantal van hen kan een familieband met Van Gemert worden aangetoond. Een paar zijn opgenomen in het bijgaande familieschema. Maar van veel anderen is die familieband niet bekend en misschien ook niet aanwezig.14
Hoe het leger van Diederik precies is samengesteld zal nog exacter moeten worden uitgezocht. Het valt op dat veel directe familieleden van Diederik niet tot de strijdgroep behoorden. Deelname aan de oorlog van Gemert werd kennelijk niet zozeer bepaald door familiebanden, maar ook door persoonlijke belangen. Ook is het heel goed mogelijk dat een aantal van hen min of meer gedwongen werden deel te nemen, omdat zij leenmannen waren van Diederik van Gemert en leenmannen zijn verplicht om hun leenheer in geval van nood bij te staan. Een leenman zal in dergelijke gevallen ook zijn ‘personeel’ inschakelen. Als alle genoemde 19 personen elk weer twee helpers meebrengen, dan komen we al gauw uit op een legeromvang van zo’n kleine 60 strijdkrachten. En Eemke Jan Rovers van Gemert was hun aanvoerder.
Noten
1. Oorkonde van 5-12-1363, AKDOG inv nr 10, regest 36
2. Deutsch Ordens Zentral Archiv, Wenen, oorkonde nr 2399 dd 25 november 1379. Te vinden op de website van de heemkundekring onder Gemertse Bronnen bij Oorkonden betreffende Gemert. Ook geadministreerd in Bossche Protocollen, R1176 (1376 – 1383) f93v
3. Zie bijvoorbeeld Jan Timmers, Gemertse voorouders van Willem-Alexander, Gemerts Heem 2018 nr 2.
4. Voor de kinderen van Jan Rovers Bossche Protocollen, R1176 (1376 – 1383) f93v, BP R1178 (1387-1390) f106v; wat nakomelingen betreft: het lijkt het er op dat Henric Jan Rovers van Gemert door het leven ging als Henric de Pelser van Gemert, bontwerker van beroep. In 1364 was hij schepen van Gemert onder de naam Hein Fyssienman. Hij overleed in 1385. Bij Fyssia had hij een (natuurlijke?) zoon Jan Fyssienzoon van de Mortel, ook bontwerker van beroep. Er zijn meerdere vermeldingen dat Jan Fyssienzoon van de Mortel een verwante was van de familie Rover van Gemert.
5. Deutsch Ordens Zentral Archiv, Wenen, oorkonden nr 2967, augustus 1415 en nr 2865 dd 6-12-1408. Beide te vinden op de website van de heemkundekring. Bossche Protocollen R1179 f766 dd 13-8-1394; R1192 f551 dd 7-9-1422; R1192 f527 dd 25-8-1427; R1208 1437-38, f123v; R1209 1438-1439 f160v
6. Hans Vogels, De herkomst van d(i)e Rover in het Land van Breda, ongepubliceerde notitie van 28-7-2016, bijgewerkt juli 2018.
7. Zie noot 5.
8. Hans Vogels, De adellijke familie Van Gemert in: T. Thelen (red), Het Hooghuis te Gemert; Bijdragen tot de geschiedenis van Gemert deel 27, Gemert 2001. Aleit is de vermoedelijke voornaam. 9. Hans Vogels beschreef de relaties tussen de families Van Aanschot en Van Gemert, zowel in het boek over het Hooghuis van Gemert (zie noot 8) als in het tijdschrift De Drijehornickels van de heemkundekring Nuenen: Hans Vogels, Het graafschap Rode, de priorij van Hooidonk en de Van Herlaars, Onderbelichte aspecten uit het 12e- tot 14eeeuwse Nuenen; deel 1, jaargang 11, nummer 3, oktober 2002, pp.64-76, deel 2 jaargang 12, nummer 1, maart 2003, pp. 20-32, deel 3 nummer 2, augustus 2003, pp. 36-48, Addendum en errata jaargang 12, nummer 3, pp 74-80. Voortschrijdend inzicht zorgt voor enigszins afwijkende familierelaties dan daar beschreven zijn. De notitie van noot 6 bevat de meest recente opvattingen.
10. AKDOG inv nr 10, regest 36, dd 5-12-1363. Ook Ad Otten, De vestiging van de Duitse Orde in Gemert 1200- 1500; Bijdragen tot de geschiedenis van Gemert deel 13, Gemert 1987
11. AKDOG inv nr 10, regest 38, dd 12-5-1364.
12. AKDOG inv nr 10, regest 59, 2-7-1375; inv nr 10, regest 60, 13-7-1375; inv nr 188; regest 98; dd 13-4-1394; Bossche Protocollen R1179 f766 dd 13-8-1394.
13. M . Flokstra, Een bijdrage over de heren van Blitterswijck in de veertiende en vijftiende eeuw; Castellogica nr I, 1985.
14. AKDOG inv nr 10, regest nr 69, 15-3-1383 vermeldt personen die hun vijandschap jegens de Duitse Orde afzweren en ledig leenman worden van de Duitse Orde: Willem en Johan, zoons van Willem Broegelmans van Vlierden; Arnt Ghybenzoon, zoon van Roef van Broegel; Johan Myen van Vlierden; Johan Baten van Dinther; IJsbout van den Schootakker; Heyn Duysch van der Eyken van Vlierden; Godevart Ketelbueter van Doerne.
GH-2018-03-Eemke-Jan-Roverszoon-bendeleider-of-legeraanvoerder.pdfAanvulling op het Gemerts Woordenboek 2017
Wim Vos
Al in 2017, vlak na de publicatie van het nieuwe Gemerts Woordenboek, ontving ik van Harry Slits een lijst van woorden en uitdrukkingen waarvan hij de meeste van zijn ouders gehoord had en die hij miste in het nieuwe woordenboek. Ik geef ze hier alsnog. Ik heb ze in dezelfde vorm gegoten als de lemmata in het Gemerts Woordenboek. Daarbij heb ik niet het hele lemma met alle betekenissen gegeven, maar uitsluitend de nieuwe betekenis of een al gepubliceerde betekenis (met eventueel het vet gedrukte betekenisnummer) die het woord heeft in de nieuwe uitdrukking. Als in de toekomst deze publicatie ooit gedigitaliseerd wordt, kan deze aanvulling, hoop ik, gemakkelijk ingevoegd worden in de gedigitaliseerde versie.
Tenslotte nog een woord van dank aan Harry voor zijn nauwkeurige correctie van de kopij voor dit artikel.
- Gímmers – Nederlands
afgewaëve
bn: afgewerkt. Dan béénde afgewaëve: dan houdt het op, dan is het einde verhaal, ben je afgewerkt. (Vgl afgewérkt).
ánvange
ww: 2. aanpakken. ’t Moet óp már ’t kan nie óp, wa vang ‘w ‘ r mí án?
bidde
ww onoverg (-t, -de, h. gebid): 1. bidden. 2. bezweren, belezen bij pijn, ziekte, ongemak, onheil met een bezweringsformule of gebed. D’n dieje kan eròvver bidde. (=óvverlaëze, laëze 4).
bil
m ev/mv –le verkl –leke: 1. dij. Dan zalle waj ’s zien wie hiejr de blankste bille hé: dan zullen we zien wie er gelijk heeft.
blank
bn, -er, -st: blank. (gez, zie bil).
brooëd (broud)
o ev/mv brooj/breuj verkl breujke/brùdje
- roggebrood. Van brooëd strónt maoke kaande gállie èn dè ’s ok krèk hooëp èn al: aan jullie hebje niets als er iets gedaan moet worden.
deugd
v ev/mv –e: deugd. (Schertsend bij het aanbieden aan de gast v.e. goede zitplaats in het midden van het gezelschap): De deugd in de midde èn de prulderééj ópzééj.
dooëd (doud) 2
m ev/geen mv: de dood. Um d’n dojen dooëd nie: dat zal niet gebeuren, verzeker ik je.
dooj
bn (uitsl attrib): 1. dood. (gez, zie dooëd 2).
dorrente
bw van plaats: daar ergens. (Schertsend, als men iets aan het zoeken is:) Érrente, hierente òf dorrente moet ’t tòch zén. (Vgl érges, érgend).
*dunke
onpers ww onoverg (3dunkt, 3daocht,
- gedaocht; uitsl in de derde persoon ott/vtten ovt/vvt, met een meewerkend voorwerp datdegene noemt die denkt; de infin komt eigenlijkniet voor):
- als mening hebben. Dè dunkt mede goedhajd: dat lijkt me geboden.
döppes
bw (uitdrukking bij klùtjegoje): bovenhands gooien. (Vgl hogtes, stínkedöppe).
èèremoeje
ww onoverg (-t, -de, h. ge-èèremoejd): zich afsloven, ploeteren, zwoegen. Got ‘r tòch nie ligge èèremoeje: blijf je toch niet zo uitsloven.
èrg 2
m ev/geen mv: erg. 1. kwade bedoeling, opzet. Zónder èrg kaomde ok in de héél: geen opzet is geen excuus.
érrente
bw van plaats: ergens. (gez, zie dorrente). (Vgl dorrente, hierente).
ge-èèremoej
o ev/geen mv: uitsloverij, geploeter, gezwoeg. Wan ge-èèremoej, hawt ‘r tòch mí óp!
gewárreg
bn –er, -st: 4. (nog) geslachtsdrift hebbend. Dien aawe is nòg haël gewárreg.
gloejend
bn –er, -st: 2. gloeiend. (gez, zie gòdgloejendenhoewd).
gòdgloejendenhoewd
tw milde bastaardvloek: godverdomme.
gòdsganselek
bn: godgans, godganselijk. Haj zaojpt de gòdsganseleken dág. [Opm: versterking van álleng].
goedhajd
v ev/geen mv: goedheid. (gez, zie *dunke).
haonelied
o ev/geen mv: (ironisch): Gemertse naam voor het lied ‘Wilt heden nu treden’. [Opm: volgens zegsman noemde zijn vader dit lied zo omdat een haan niet loopt of stapt maar statig treedt, schrijdt; maar misschien dacht zijn vader ook aan een andere Ned. betekenis van ‘treden’: bespringen van de hen door de haan].
héél 2
v ev/geen mv: hel. (gez, zie èrg 2).
hierente
bw van plaats: hier ergens. (gez, zie dorrente).
(Vgl érrente, dorrente).
hínne
bw van plaats: heen. Wor moet dè hínne: waar moet dat heen/ naar toe? (Vgl hín (hén)).
hoewd
m ev/mv huuj/ hoej verkl huudje/ hoedje/ huujke.
(Vgl gòdgloejendenhoewd).
hogtes
bw (uitdrukking bij klùtjegoje): staand de stuiter/knikker vanaf ooghoogte laten vallen. (Vgl döppes).
hooëp (houp)
m ev/mv haojp/ hooëpe (mod.) verkl hùpke:
- drol, uitwerpsel. (gez, zie brooëd).
kaost
m ev/mv –e verkl kòsje: 2. (kosten van) levensonderhoud.
Z’n kòsje is gekaocht: hij heeft de buit binnen/ heeft geen financiële zorgen meer.
knèècht
m ev/mv –chs verkl knèchje: 2. knecht, boerenknecht. (gez, zie smondes).
knoejtès
v ev/mv –se verkl –tèske: iemand die tijdens het eten zit te knoeien, knoeipot, smeerlap (=nírker, nírkpaoter).
koets
m ev/mv –e: koets. Aojt de koets rólle: tegen iemand uitvallen, plotseling boos worden.
kooëpe (koupe)
ww overg (1kooëp/koup, 2/2mkopt, 3kùpt, 1m/3mkooëpe/koupe, 1/2/2m /3kaocht, 1m/3mkaochte,
- gekaocht): kopen. (gez, zie kaost).
laëze
ww overg (1laës, 2/2m/3laëst, 1m/3mlaëze, 1/2/2m/3/1m/3mlaësde, h. gelaëze): 4. zeggen in stilte v.e. bezwering. Dor is laëzen òf (: noch) bidde vùr: daar helpt niets tegen. (=bidde 2, óvverlaëze).
laoj
v ev/mv –e verkl –ke: la(de). ’n Laoj oopetrékke: uitgebreid informatie geven over een gevoelige kwestie.
looëpes
bw: gaans (in de genitief na een tijdsbepaling), te voet. Dè ’s evél driej uure looëpes: dat is toch wel drie uur gaans.
lusse
ww overg (-t, -te, h. gelust): lusten. (gez, zie vaaderland).
Luusiefírrebòs, ‘t –
o ev toponiem: productiebos voor luciferhout, aangeplant in de Paandelaorse Kampe (volksnaam).
midde
m/v? ev/geen mv: midden. (gez, zie deugd).
moej 2 (muujg)
bn –er, -st: moe, afgemat, uitgeput.
muujg
bn –er?, -st: moe, afgemat, uitgeput. Wa waor ik muujg van d’n állengen dág èrpel raope! (=moej 2).
oopetrékke
ww overg (vormen, zie trékke, h. oopegetròkke): opentrekken. (gez, zie laoj).
óvverlaëze
ww onscheidbaar (vormen, zie laëze,
- óvverlaëze). (=bidde 2, laëze 4)
perd
o ev/mv pèèrd verkl pèrdje: paard. (gez, zie smondes).
prulderééj
v ev/geen mv: deugnieterij. (gez, zie deugd).
rólle
ww (1rol, 2/2m/3roolt, 1m/3mrólle, 1/2/2m/3/1m/3mroolde):
rollen. I. onoverg (is geroold). (gez, zie koets).
sköppelke
o ev/mv –s verkl: schepje. ‘n Sköppelke soep. (Vgl sköpper).
smondes
- bn: maandags. Bítter ’n smondes pèrd as ‘nesmondese knèècht (want paarden bedrinken zichniet in het weekend).
spèkjod
m ev/mv –de: rijkaard, iemand die goed in de slappe was zit. [Opm: het Ned. woord ‘spekjood’ heeft een minder algemene en meer beledigende betekenis: jood die de rituele voorschriften niet in acht neemt].
stínkedöppe
ww (uitsl infin) (Vgl döppes, sèntjestaëke, skrèpkestaëke, staëke, staën).
strónt.
- m ev stofn. 1. stront. (gez, zie brooëd).
vaaderland
o ev/mv –e: vaderland. Ik lus ’t héél vaaderland: ik lust alles, het kan niet schelen wat. (Vgl laand).
verslikke
ww (wederk:) z’naajge verslikke (-t z’naajge, -te -, h. z’naajge verslikt): zich verslikken. Dè g’oewaajge nie verslikt! (ironisch commentaar dat iemand krijgt/geeft als hij tijdens de maaltijd heel weinig opschept/ opgeschept krijgt).
Nederlands – Gímmers
afgemat: moej 2, muujg
afgewerkt: afgewaëve
afsloven (zich -): èèremoeje
bedoeling (kwade -): èrg 2
blank: blank
boos worden (plotseling – -): (zie koets)
deugd: deugd
ergens: èrrente
ergens (daar -): dorrente
ergens (hier -): hierente
gaans: looëpes
geploeter: ge-èèremoej
geslachtsdrift hebbend (nog – -): gewárreg
gezwoeg: ge-èèremoej
godgans(elijk): gòdsganselek
godverdomme: gòdgloejendenhoewd
goedheid: goedhajd
gooien (bovenhands -): döppes
heen: hínne
knoeipot: knoejtès
koets: koets
moe: moej 2 (muujg)
opentrekken: oopetrékke
opzet: èrg 2
ploeteren: èèremoeje
productiebos voor luciferhout in de Pandelaarse Kampen: Luusiefírrebòs
rijkaard: spèkjod
schepje: sköppelke
smeerlap: knoejtès
smeerpoets: knoejtès
uitgebreid informatie geven over een gevoelige kwestie: (zie laoj)
uitgeput: moej 2 (muujg)
uitsloverij: ge-èèremoej
uitvallen (tegen iemand -): (zie koets)
vaderland: vaaderland
vallen (knikker laten – vanaf ooghoogte): hogtes
verslikken (zich -): verslikke
voet (te -): looëpes
Wilt heden nu treden (lied): haonelied
zwoegen: èèremoeje
GH-2018-03-Aanvulling-op-het-Gemerts-Woordenboek-2017.pdfGH-2006-02 Gemertenaren en Bakelnaren in Franse dienst
Simon van Wetten
Typerend voor de Franse Tijd (voor Gemert was dat de periode van september 1794 tot en met december 1813) is de enorme informatiehonger van de overheid. Of de oude Commanderij nu rechtstreeks onder het Franse bestuur viel (1795-1800 en 1810-1813), deel uitmaakte van de Bataafse Republiek (1800-1806) of van het Koninkrijk Holland (1806-1810), de bijbehorende overheid wilde méér over haar burgers weten dan daarvoor ooit was vertoond. Misschien is dat wel de meest revolutionaire verandering die uit de beroemde Franse Revolutie is voortgekomen. In de laatste vier jaar van de Franse Tijd was de belangstelling-van-staatswege toegespitst op de jongemannen.
Inschrijving voor de krijgsdienst – wie is er twintig jaar?
Lodewijk Napoleon, de vriendelijke, had dikwijls onenigheid met zijn kleine grote broer in Parijs. Naar het keizerlijk inzicht was Lodewijk te aardig en te sociaal voor “d’ Ollandèrs”. Hij pakte de smokkelhandel met Engeland niet doortastend genoeg aan, en het gedoe met hulpacties na de buskruitramp in Leiden en de stormramp in Zeeland (toen ook al) onderstreepte volgens Napoleon Bonaparte alleen maar de weekhartigheid die het karakter van zijn broer zo kenmerkte. Maar Lodewijk liet zich niet kennen. Hij bleef zijn rol als koning van Holland een eigen invulling geven en verzette zich bijvoorbeeld ook heftig tegen de invoering van de conscriptie (inschri-ving voor de krijgsdienst). Zo bleef er van de oorspronkelijke broederliefde weinig over. In het najaar van 1809 liet Napoleon aan Lodewijk weten dat “hij er altijd spijt van had gehad dat hij hem een koninkrijk had geschonken”. 1′ Daarna waren er nog wel wat wederzijdse pogingen om de verhoudingen te verbeteren, maar die bleken vruchteloos. In de nacht van 2 op 3 juli 1810 vertrok (ex)koning Lodewijk voorgoed, met slechts een klein deel van de hofhouding en zijn hond als escorte. Napoleon annexeerde Nederland. Geen woede-uitbarstingen, geen opstanden, niet eens een demonstratie. De vaderlandse onafhankelijkheid, zo trots gewonnen en gekoesterd tijdens de Tachtigjarige Oorlog, werd zonder slag of stoot opgegeven. Nou ja, in Gemert waren we, in de periode 1795-1800, al aan inlijving gewend geraakt. In die dagen werden we immers óók gerekend tot het Franse territorium. Maar toch, nu was het anders, strenger, barser, en niet ondersteund door de idealen van vrijheid, gelijkheid en broederschap. Eén van de duidelijke voorbeelden daarvan was de onmiddellijke invoering van de conscriptie. Alle jongemannen die de leeftijd van twintig jaar hadden, moesten in dienst. Mobilisatie van alle beschikbare mankracht stond voor Napoleon voorop. Ook nu was het verzet niet uitbundig en ging men tamelijk gewillig naar de kazernes.
De meeste lotelingen kwamen uit de lagere klassen. De hogere klassen, de draagkrachtigen, konden namelijk een remplaçant aanstellen. De bedragen die voor zo’n vervanger neergeteld werden, varieerden van 3000 tot 10.000 francs. Twee jaar moest een conscrit, een dienstplichtige, in dienst, althans in vredestijd. Daarna kreeg hij groot verlof, en was tot zijn 45ste verjaardag oproepbaar. Maar ja, dat kleine menneke met de grote naam voerde voortdurend oorlog. Inloten, opgeroepen worden voor het leger van Napoleon, betekende naarmate de Franse Tijd vorderde “niet veel meer dan een uitgesteld doodvonnis”.2 Er was nog één legale ontsnappingsmogelijkheid: afgekeurd worden. De aanstaande militair diende gekeurd te worden door een “doctoor”. Wanneer je nu willens en wetens een zeer stevige verkoudheid wist op te lopen, kón het je gebeuren dat je wegens een zware borstkwaal werd afgekeurd. Ik heb u eerder de zaak van J. Luurmans uit Gemert voorgehouden, die vanwege zo’n kwaal al heel snel uit het leger ontslagen werd.’ 3
Aanvankelijk waren alleen de twintigjarigen de klos, maar de behoefte aan méér kanonnenvlees deed de keizer besluiten tot het uitschrijven van extra-levées. Zo waren jaarklassen aan de beurt die nog niet eerder waren opgeroepen. De vele levées hebben in Nederland zo’n 30.000 tot 35.000 jonge mannen gedwongen hun families gedag te zwaaien.4
De Russische veldtocht – 1812
En daar gingen ze, degenen die een verkeerd lot hadden getrokken. In juni, bij uitstek de maand om Rusland aan te vallen, zetten de soldaten van de Grande Armée de eerste schreden op weg naar Moskou. Tja, in de zomer is de eindeloze Russische vlakte al tamelijk somber makend. Zou u, aangewezen door het lot om dienstplichtige te zijn, op de dag van het vertrek aanwezig zijn geweest? Nee? Weet dan dat u en ik (want ik ga ook niet mee) in het conscriptiejargon voortaan door het leven moeten als “retardataires” of achterblijvers. Na een maand ondergedoken te hebben ergens achter in de Peel zijn we officieel “refractaires”, weerspannigen. Omdat wij natuurlijk onvindbaar blijven, dienen onze ouders de daarbij horende boete, zo tussen de 500 en 1500 francs, te betalen. Dat kunnen ze niet, hun meubeltjes worden verkocht, en wij kunnen niet meer naar huis; op deserteurs werd gejáágd!
Weet u nog van Johannes Arnoldus van Vechel uit Gemert? 5 Deze wakkere knaap meldde zich in februari 1813 aan bij het gemeentehuis van Den Bosch als voluntair voor klerk, maar werd op een paard in plaats van achter een schrijftafel geplaatst en maakte plots deel uit van het 7e Regiment Huzaren. De Russische veldtocht was, gelukkig voor Johannes, toen al voorbij. De Berezina heeft hij nooit gezien…
Eind november was de rivier nog niet dichtgevroren, maar dreef vol met ijsschotsen. Het terugtrekkende leger moest hier overheen zien te komen, terwijl het door de Russen werd achtervolgd. Er dreigde nu een hopeloze toestand te ontstaan. Men slaagde er echter in om twee houten bruggen over de rivier te slaan. De soldaten die dit moeilijke werk moesten volbrengen, stonden daarbij urenlang in het ijskoude water, terwijl overal de Russische granaten insloegen. Op de linkeroever verschenen steeds meer mensen, achtergeblevenen en zieken, met afgevroren vingers en soms ook afgevroren armen en benen. Ze drongen de bruggen op en smeekten er door te mogen, omdat de vijand hen op de hielen zat. Maar men liet hen niet door. Napoleon had bevolen vóór alles de soldaten te laten oversteken en daarna pas, als er nog tijd over was, de ongewapenden, gewonden, vrouwen en kinderen. Als er geen tijd over was, moesten de bruggen worden verbrand.6
Zijn er Gemertse jongens over één van die twee houten bruggen gereden of gelopen? Burgemeester A. Leijten schrijft in december 1814 aan de commissaris van het arrondissement Eindhoven:
Ingevolge aanschrijving van den heere gouverneur deezer provincie de dato 7 november laatstleden, geplaets(t) in het Dagblad deezer Provincie no. 23, heb ik deer u edelgestrenge te doen gevinden enen lijst van Hollandse militairen welke bij de Fransche legers Bedient hebben, en die men supponeert dat in Rusland krijgsgevangen zijn gemaakt.
De lijst:
Naam Ouderdom Wanneer in dienst Legeronderdeel
Peter Dekkers 14 maart 1793 februari 1812 1ste Regiment van Linie
Joseph Jaspers 1 mei 1791 oktober 1812 33ste Regiment infanterie
Peter Michiels 11 juli 1788 februari 1812 1ste Regiment, grenadiers
Thomas Gijsberts 14 mei 1793 oktober 1812 93ste Regiment fuseliers
Nicolaas vd Sande 24 september 1791 oktober 1812 33ste Regiment jagers
Joannes Manders 9 april 1790 februari 181 27e Regiment huzaren
Peter Verschuuren 15 januari 1789 april 1812 11e Regiment huzaren
Nicolaas v Lieshout 24 september 1791 september 1812 33ste Regiment jagers
Joannes van Kessel 13 oktober 1789 april 1812 11e Regiment huzaren
Jan Baptist F. Meuris 8 oktober 1790 februari 18121 25ste Regiment fuseliers (lag in hospitaal van Stett n)
Godefridus vd Elsen 4 maart 1793 oktober 1812 24ste Regiment van Linie
Christiaan Deckers 2 maart 1789 februari 1812 33ste Regiment jagers
En ook voor Bakel en Milheeze is zo’n lijst naar Eindhoven gestuurd:
Naam Ouderdom Wanneer in dienst Legeronderdeel
Willem Kuijpers 25 oktober 1811 33ste Regiment jagers (is met de Fransen naar Rusland gemarcheerd, en sedert er niets meer van gehoord, heeft bij het beleg denkelijk in Hamburg gelegen)
Jacobus vd Eijnden 24 november 1812 33ste Regiment infanterie (in Hamburg gelegen)
Josephus Raijmakers 24 november 1812 33ste Regiment infanterie (heeft laatst in Maagdenburg in ’t hospitaal gelegen)
Johannes Noijen 22 september 1813 1ste Regiment folligeurs (?) (heeft laatst te Maijenu gelegen)
Gerardus vd Laar 24 februari 1812 125ste Regiment van Ligne (heeft bij het beleg in Stettin gelegen)
Theodorus v Tilburg 22 april 1813 21ste Regiment infanterie (heeft laatst gelegen te Maagdenburg)
Martinus Martens 28 februari 1813 1ste Regiment tirailleurs (heeft laatst gelegen bij Breslau in Silezië)
Antonie Biemans 22 september 813 62ste Regiment linietroepen (heeft laatst gelegen bij Leipzig)
Johannes Welten 23 maart 1813 1ste Regiment garde imperial (van deze nooit geen tijding ontvangen)
Gerardus Biesbos 28 oktober 1811 33ste Regiment jagers van Rooseveld (is met de Fransen naar Rusland gemarcheerd, en sedert er niets van gehoord)
Maar ook eerder al waren jongens van hier naar ver oorlogsgeweld vertrokken. In zijn artikel Gemertenaren in Franse dienst somt Ad Otten degenen op die in 1811 uit Gemert zijn afgereisd.7 In zijn lijstje treffen we twee jongemannen aan die we ook op ons ‘vermistenlijstje” hebben gezien, namelijk Joannes van Kessel en Peter Verschuuren en we stellen nu definitief vast: die zijn nooit teruggekeerd. Gerard van den Eijnden en Adriaan van Zeeland kwamen wél terug, de laatste zelfs als generaal buiten dienst, dat was althans lange tijd de veronderstelling van zijn nazaten, totdat iemand doorkreeg dat “Congé Génèral” niet zozeer de rang van iemand verwoordde, maar meer zijn ontslag uit militaire dienst.’ Indirect weten we ook nog dat broers van Adriaan Groenewald, Petrus Werts en Willem van den Berg in het Franse leger dien-den; zij werden immers vrijgesteld van loting omdat ze een broer ‘en activité’ hadden .9
Ook de van oorsprong Gemertse generaal b.d. Geerts heeft zich verdiept in het wel en wee van Gemertenaren in dienst van keizer Napoleon.10 De genoemde broer van Petrus Werts blijkt Leonardus Werts te zijn. Hij hoorde bij het 126ste Regiment, dat bij de Berezina werd opgeofferd, om zo de overtocht van de Grande Armée veilig te stellen.
Gemertenaar Jan Donkers overleefde weliswaar de veldtocht, maar overleed op 21 februari 1813 aan waterzucht, in het garnizoenshospitaal in Den Haag. Hendrik Lamers overleed op 12 mei 1813 in het militaire hospitaal van Breda aan dysenterie.
Hendrik Staals verwisselde het tijdelijke met het eeuwige in het Douane Hospitaal in Mainz, op 9 februari 1814. Peter Arnoldus Henrik Tonis sneefde door hevige koorts, in het militaire hospitaal van Vitoria in Spanje, al op 1 april 1812.
Jan Hendriks overleefde een longtuberculose niet en overleed op 16 juli 1813 in het garnizoenshospitaal in Wesel aan de Rijn. 11
Er is ook nog sprake van een Cornelis Hardie uit Gemert. Deze geweerschutter overleed op 24 maart 1812 in het militaire hospitaal van Emden, in Noord-Duitsland.11
Laten we tot slot de “Van de Laar, hij ligt in het hospitaal van Bremen” niet vergeten.12 Zo komen we maximaal aan drie- of vierentwintig Gemertse jongens die daadwerkelijk in Franse dienst zijn gegaan. Van hen hebben een- of tweeëntwintig soldaten de barre tocht naar Rusland meegemaakt. Zestien van hen overleden tijdens of kort na de veldtocht, één van hen een jaar later, twee of drie keerden er terug naar Gemert (Van Zeeland, Van den Eijnden en misschien Van de Laar), en twee (Peter Tonis en Cornelis Hardie) al vóór de tocht naar Rusland begon. Van twee lotelingen (de broers van Adriaan Groenewald en Willem van den Berg) weten we niets.
In Bakel en Milheeze vielen op z’n minst tien gesneuvelden te betreuren. De Grande Armée was zonder de Gemertse en Bakelse jongens blijkbaar nog niet groot genoeg, de verliezen des te groter…
NOTEN:
1. Gerlof D. Homan, Nederland in de Napoleontische Tijd, 1795-1815 (Haarlem 1978).
2. T. Presser, Napoleon. Historie en legende (Amsterdam/Brussel 1946).
3. S. van Wetten, ‘Het Frans Archief III’, in: Gemerts Heem, jrg. 44, 2002, 25-30.
4. Johan Joor, De Adelaar en het Lam (Amsterdam 2000).
5. Als bi) 3.
6. Tekst in oude geschiedenis-schoolmethode (Kleio voor mavo).
7. Ad Otten, Gemertenaren in Franse Dienst, in: Gemerts Heem, jg. 24, 1982, 68-74
8. Ad Otten, ‘De pepierre van de gînneraol’, in: Vertellingen aojt d’n traonpot (Gemert 1998).
9. Als bij 7.
10.G.A. Geerts, Gestorven voor de aspiraties van Keizer Napoleon (Gouda 2001).
11.Deze Hardie is in geen andere documentatie uit en over Gemert in die tijd terug te vinden. Zijn departement wordt ook aangeduid als “Bouches de la Meuse”, terwijl Gemert bij de “Bouches du Rhin” hoorde. Misschien een vergissing? Sowieso staan er in de lijst van G.A. Geerts een paar personen van wie betwijfeld kan worden of ze wel uit Gemert kwamen. Laten we niet vergeten dat de Fransen ook toen al moeite hadden met de ‘h’ en wellicht gemakshalve van ‘Hemert’ ‘Gemert’ maakten.
12.Deze Van de Laar is bijna zeker niet dezelfde als de Gerard van de Laar uit Bakel. Het briefje met de mededeling dat hij nog leefde en in Bremen lag is van augustus 1813, terwijl Gerard van de Laar uit Bakel op 19 augustus 1813 overleed te Stettin.
GH-2006-02 Gemertse gangen gedecoreerd
Ad Otten
In de vorige jaargang van Gemerts Heem’ werd gesuggereerd om ter bevestiging van de oude dorpsstru¬tuur van Gemert-centrum, de verschillende loodrecht op de doorgaande hoofdstraat uitkomende ‘gangen’ van Gemert op te waarderen en een duidelijker functie te geven en dat een eerste stap daartoe zou kunnen zijn die gangen te voorzien van een (historische) naam. Die naamgeving is voor een aantal gangen inmiddels al een feit geworden en het gemeentebestuur schaarde zich ook achter het voorstel om de naamborden speciaal uit te voeren zodat ze niet alleen informatief (naam met onderschrift) maar ook decoratief zouden zijn. Gekozen werd voor sjieke witte en/of zwarte emailleborden met wat verhoogd daarop aangebracht de naam van de gang en dat alles in een nieuw en uniek letter-type… (zie verderop)
Na de presentatie eind vorig jaar van onder meer plannen van stichting ‘Gemert Vrijstaat’ om in de toekomst diverse panden en locaties in Gemert hun historische naam terug te geven, bood Gemertenaar Harry Huybers aan om voor dat doel een heel alfabet inclusief cijfers en leestekens te ontwerpen en dat digitaal aanleverbaar te maken voor drukkerijen, metaalverwerkende bedrijven etc. Het lettertype ‘de vrijstaat’, van deze als zelfstandige in Gemert gevestigde grafisch ontwerper, is nu voor het eerst gebruikt op de gangnaamborden. In een smaller of een vetter versie, op bordjes danwel met losse letters, zal het straks ook gebruikt worden voor huisnamen. Even enthousiast als Harry Huybers werd kunstenares Maria van der Velden bereid gevonden om ten aanzien van het ‘project geveltaal’ adviezen te geven wat betreft maatvoering en het kiezen van de naar verhouding en omgevingsfactoren meest gunstige locatie op muren en gevels. En zo is het gekomen dat op 21 juni j.l. gemeenteambtenaar Piet van de Wetering met ondergetekende als hulpje, Gemert kon verrijken met welgeteld tien gangnaamborden.
Hieronder volgt een wat uitgebreidere historische achtergrond op de gekozen namen der gangen:
Pelikaangang (onderschrift ‘herberg op erf van de oude kerk’). In verschil¬lende nummers van Gemerts Heem werd al eens gewezen op de locatie van Gemerts eerste parochiekerk die bekend stond als offer- en bedevaartskapel van het heilig kruis. Het kan geen toeval zijn dat pal naast deze oude kerk maar wel op hetzelfde erf in de zeventiende eeuw een herberg wordt gedreven die de naam draagt van De Pelikaan.
Een zich tot bloedens toe in de borst pikkende pelikaan om daarmee zijn jongen te voeden is vanouds het symbool van de kruisdood van Christus. In de 19de eeuw wordt de naam van herberg de Pelikaan veranderd in De Gouden Leeuw en die werd op haar beurt een paar decennia geleden weer omgedoopt in Ridderhof. Maar in het Ridderhof is kort na de onthulling van de Pelikaan van Monic van Helvoirt — het kon niet uitblijven — onder de naam van “de Gouden Pellicaen” nu ook een cateringbedrijf gevestigd.
Sint Joris en Sint Tunnisgang met als onderschrift ‘patroonheiligen schutsgilden’. De naam herinnert aan het gegeven dat op de plaats van het gemeentehuis van medio 16de eeuw tot 1879 de herberg en brouwerij Stioris was gevestigd die tegelijk de thuisbasis was van het schutsgilde van die naam. In De Keizer is nog steeds het gilde van Sint Antonius (en Sint Sebastiaan) gevestigd.
Nonnengang met als onderschrift ‘franciscanessen 1848-2000’. Tot 1933 stond de Nonnengang in heel Gemert bekend als Nonnenpad. Na de laatste uitbreiding van de Nazarethschool in genoemd jaar werd de Nonnenpad, die het Binderseind verbond met de Kapelaanstraat en de Stroom van de openbare wegenlegger afgevoerd. De Nonnengang loopt nu nog dood maar dat zal in de toekomst zeker veranderen.
Amstelgang (onderschrift ‘geboortehuis Jan van Amstel’). Het pand dat tot voor kort dienst deed als postkantoor werd omstreeks 1565 gesticht door ‘meester glazenmaker’ Peter van Amstel. Zijn achterkleinzoon Jan van Amstel werd in dit pand geboren op 12 december 1618. Hij bracht het tot vice-admiraal onder Michiel de Ruyter.2 Hij overleed in Schijndel in 1669. Niemand minder dan Joost van den Vondel maakte een grafschrift.
Soikerijgang (onderschrift ‘Gemertse cichoreikoffie’). Het was in de eerste helft de toegang tot één van de grootste fabriekjes van “soikerij'(= gebrande cichoreiwortel). In de Franse Tijd werd door de invoering van het zgn. continentaalstelsel de invoer van koffiebonen onmogelijk. Her en der in het land verrezen toen cichoreibranderijen voor de produktie van surrogaatkoffie. In de eerste helft van de 19de eeuw exploiteerden in Gemert zowel de burgemeester (Haest), een wethouder (Leijten) als d’n dokter (Douve) een soikerijfabriek. Terwijl op veel plaatsen de cichoreibranderijen weer verdwenen bleef de produktie van Gemert nog tot in de twintigste eeuw. In 1920 werd zelfs nog een nieuwe hinderwetvergunning aangevraagd. De populariteit van de soikerijkoffie blijkt ook uit de naamgeving van ‘soikerijteulers’ voor een tot voor kort bestaande plaatselijke carnavalsvereniging.
Gasthuisgang (onderschrift ‘gasthuis circa 1400-1849’). Deze gang verbindt Haageik met Elisabethplaats. De gang ligt op de locatie van de vroegere ‘achterom’ van het uit de middeleeuwen daterende oude Gast- en Geefhuis aan het Haageik. Het pand brandde af tijdens de eerste grote dorpsbrand van 1780 en brandde opnieuw af bij de tweede dorpsbrand van 1785. Na het Gemertse weversoproer werd het aan Haageijk opnieuw opgebouwde gasthuis verhuurd aan de Koninklijke Marechaussee als kazerne.3 Later kwam het pand in particuliere handen. De locatie is nu bij iedereen bekend als het winkelpand van Rooyackers Meubelen. De Gasthuisgang vormt een verbinding met de Elisabethplaats die globaal genomen de vroegere binnenplaats en de tuin van het nieuwe, uit de tweede helft van de negentiende eeuw daterende (Elisabeth)Gasthuis beslaat. Het Elisabethgasthuis werd gesloopt in 1974/1975.
In de toekomst zullen er beslist nóg een aantal ‘gangen’ een naam krijgen. En wanneer de gemeente bij de komende inbreidingsplannen op percelen pal achter de oude dorpskern de oude historische plattegrondstructuur inclusief de oude gangen en binnendoors als uitgangspunt blijft nemen, dan kan daarmee op termijn zelfs een wandelroute mogelijk worden rond de uit de middeleeuwen daterende oude kern van Gemert.
In dit kader vermeldenswaard is zeker ook het gemeentelijk initiatief om in het wegdek van Watermolen niet alleen met blauwe plavuizen de loop van de vroegere Rips te markeren, maar ook om in de ‘gang’ vanuit de Molenstraat, aan de hand van inscripties in hardsteen in zekere zin de weg te wijzen naar de precieze vroegere locatie van de watermolen.
NOTEN:
I Ad Otten, Dorpskern in historisch perspectief, Gemerts Heem 2005, p.4-11.
2. Ad Otten, Gemert en de post, Gemert 1988, p.48-50.
3. In 1896 verhuisde de in Gemert gevestigde brigade van de Marechaussee naar het Binderseind (nu huisnr.20).
Het lettertype ‘de vrijstaat’
(verantwoording van Harry H uybers)
Bij de ideevorming voor de gangnaamborden leek het me niet goed om vanuit een bestaand lettertype te denken. Het is een uniek project dat vraagt om een niet-voor-de hand-liggende oplossing. Aanvankelijk wilde ik elke gangnaam als een soort woordmerk of logo ontwerpen. Elke naam zou dan een eigen uitstraling krijgen. Omdat echter ook het plan bestaat om een aantal Gemertse huizen van een naamsaanduiding te voorzien, leek het me goed om dan een compleet alfabet te tekenen, zodat alle typografische uitingen van Gemert Vrijstaat in dit font gezet konden worden. Er ontstaat een visuele eenheid of “familie”.
Bij het letterontwerp heb ik me sterk laten leiden door de Britse grafisch ontwerper Neville Brody, wiens werk uit de jaren tachtig een grote inspiratiebron voor me is geweest. Op zijn beurt is Brody erg beïnvloed door de Russische constructivist Alexander Rodchenko. Dus ben ik ook gaan spitten in zijn werk uit de dertiger jaren van de vorige eeuw. In sommige letters zijn die Oost-Europese invloeden duidelijk herkenbaar, bijvoorbeeld in de A en K.
Naast het eigen letterype vond ik dat de gangnaamborden ook in hun uitvoering een unieke uitstraling moesten krijgen. De zware, vette uitvoering van de namen heeft een bijna reklame of display-achtig karakter. Een uitvoering in emaille past daar uitstekend bij. Ik ben blij dat de gemeente hiermee ingestemd heeft, want het is een verrijking geworden in het straatbeeld.
GH-2006-02 Hoedjes van Gemert
Ad Otten
Ten behoeve van de bouw van de kapel van het gasthuis aan de Nieuwstraat werd in de laatste maanden van 1907 een pand gesloopt dat in Gemert algemene bekendheid genoot als ‘Het Hoedje’. Hoe dat pand aan die naam is gekomen is niet bekend. In het begin van de achttiende eeuw kende Gemert al een pand ‘in de straet’ dat luisterde naar de naam ‘den Hoet’, maar of het hier dezelfde locatie betrof was tot nu toe de vraag.’ Door uitgebreid onderzoek van Wim van de Vossenberg en Ben van den Berg waarbij zij alle kadastrale gegevens, notariële archieven, schepenprotokollen en de gegevens van het uit 1717 daterende Landboek van Gemert betrokken, is inmiddels echter duidelijk geworden dat het hier toch om een ander pand gaat en wel ergens in de Kerkstraat ter hoogte van nu Makelaardij Penninx. Door het onderzoek van Wim en Ben is intussen al wel de hele ‘geschiedenis’ van het eerstgenoemde ‘Hoedje’ boven water getild. Zo weten we dat dit in 1907 gesloopte pand geheel opnieuw werd opgetrokken nadat het door de grote dorpsbrand van 28 juni 1785, die maar liefst zo’n 160 woningen trof, totaal was vernield. Vrij kort na de brand, om precies te zijn op 9 juli 1785, wordt namelijk de organist en linnenfabrikeur Paulus Roefs eigenaar van, zoals het in de schepen¬akte heette, de afgebrande huisplaats ter plaatse. Meteen moet toen zijn gestart met de bouw van wat we hebben leren kennen als ‘het Hoedje’. Door erfscheiding komt dit pand in 1803 in handen van Hendrik van der Willigen die was getrouwd met Emerentiana de dochter van genoemde Paulus Roefs.3 En het zijn de erfgenamen van hun kleindochter Theodora Paters die op 5 februari 1894 ‘het Hoedje’ voor 3505 gulden verkopen aan het r.k. parochieel Armbestuur van Gemert, eigenaar van het daarnaast gelegen Elisabeth-Gasthuis. In deze koopakte wordt het pand genoemd als het Hoedje bestaande uit winkelhuizinge met erf 4 In het Hoedje werden toen ziekenkamers ingericht die niet alleen bestemd waren voor zieke bejaarden van het naastgelegen gasthuis maar ook voor, zoals het heette, in nood verkerende inwoners van Gemert. Ruim tien jaar bedienden de zusters van het gasthuis dit ‘Gemertse ziekenhuisje’. Het zou de laatste bestemming van ‘het Hoedje’ worden. In 1905 was op het binnenterrein van het Elisabeth-Gasthuis begonnen aan de bouw van een nieuw pand dat de naam zou verwerven van ‘het Rochushuis’, een tehuis voor (voornamelijk) besmettelijke zieken. In de topgevel zou ook een beeld van de heilige Rochus – patroon van de pestlijders worden aangebracht. In 1906 kwam de bouw gereed van het pand, waarin thans de Derde Wereldwinkel gevestigd is. De ziekenkamers van het aan de straat gelegen Hoedje waren toen niet meer nodig. Het Armbestuur, in het voorgaande al genoemd als eigenaar van het door de zusters Franciscanessen bediende Gasthuis, besloot vervolgens om op de plaats van het Hoedje een gebouw op te trekken waarvan de benedenverdieping bestemd zou worden tot kamers voor pensiongasten van het Gasthuis, met daarboven op de eerste verdieping een kapel ten behoeve van de zusters en de aan hun zorg toevertrouwde verpleegden en bejaarden. Dienovereenkomstig werd in november 1907 over gegaan tot de sloop van ‘het Hoedje’ 5
Waarom ‘het Hoedje’?
Spijtig genoeg hebben we nergens een foto kunnen vinden van het vooraanzicht van het Hoedje. Maar gelukkig is er wel een ansichtkaart uitgegeven door Berkers-Verbunt uit Asten (1905), die een beeld geeft van de zijkant van de topgevel waardoor duidelijk wordt dat het betreffende pand een voorgevel gehad moet hebben die een zekere gelijkenis vertoont met de onlangs aan Binderseind 3 in opdracht van Martien Hendriks zo prachtig gerestaureerde voorgevel. In het jargon van de monumentenzorg duidt men dat type gevels veelal aan als afgeplatte klokgevels met kroonlijst of als kloklijstgevels. De gevel van Binderseind 3 heeft echter door zijn breedte en de golvende uitzwenking in de gevelwand een bijzondere en zeker niet gangbare klokvorm. Een speciale naam voor deze bijzondere variant onder de kloklijstgevels is mij niet bekend. Hij komt van oudsher al voor in de Langstraat en dichter bij huis ook aan de Markt in Veghel, terwijl we bladerend door het in 1990 uitgegeven ‘Helmond – Ach Lieve Tijd’ er ook een aantal ontwaren aan Markt en Veestraat aldaar. Een heel bijzondere kloklijstgevel ‘het huis met de luts’, daterend uit 1594, bestaat daar nog steeds.6
Vergelijken we de ansicht met de afbeelding van de zijkant van het Gemertse Hoedje uit 1905, nog eens goed met de gevel van Binderseind 3 dan komen we tot de conclusie dat de gevel van het Hoedje vergeleken met die van Binderseind 3 niet één maar twee uitzwenkingen in de klokgevel gehad moet hebben én … dat bij het Hoedje (evenals trouwens bij het Helmondse ‘huis met de luts’) bovendien een kroonlijst ontbreekt. Tegelijk rijst dan de gedachte of het niet die bijzondere gevelvorm geweest kan zijn die tot de huisnaam van het Hoedje heeft geleid. Wie zal het zeggen? Het is een gok, maar het valt in elk geval niet moeilijk om in die gevelvorm een hoedje te herkennen. Dat slaat mijns inziens in het Gemertse ook beter aan dan de mondvol (‘kloklijstgevel’ danwel ‘afgeplatte klokgevel met kroonlijst’) uit het jargon van de monumentenzorg.
Nog meer hoedjes…
In de aanhef van dit artikel kwamen we al tot de conclusie dat er meerdere ‘hoedjes’ aan de Gemertse straot gestaan moeten hebben. Helemaal los van de vraag of er een verband bestaat tussen de terminologie kloklijstgevel en de benaming van ‘hoedje’ is het in elk geval aardig om aan de hand van Gemertse oude ansichten eens te inventariseren hoeveel gevels met in een ‘lijst’ gemetselde in- en uitzwenkingen er in het verleden aantoonbaar zijn. In het vervolg van dit artikel noemen we dit type gevels allemaal ‘hoedjes’. Behalve Binderseind 3 hebben we thans nog ‘een hoedje’ op Binderseind 25 (hoek Hopveld-Binderseind). Op Ridderplein 33, naast De Landman, hebben we zelfs ’n hog hoedje. En dan is er uiteraard het nieuwe hoedje van Café annex winkel De Roskam op de brink van het Boerenbondsmuseum. Snuffelend in de collecties oude ansichten van de Heemkamer en het Gemeentearchief blijkt dat we het aantal Gemertse gevelhoedjes vervolgens tot het toch respectabele aantal van tien kunnen uitbreiden. Zo waren er in de Nieuwstraat nog tenminste twee meer. Een hoedje op de hoek naar de Molenstraat (een afgeplatte klokgevel) en één op de hoek met de Virmundtstraat (vroeger Slagerij Gerits, een zuiver ‘hoedje’, d.w.z. een klokvorm met een uitzwenking). Verder had Slagerij Van de Sande op de hoek Ridderplein-Kapelaanstraat weer een hoedje in de vorm van een afgeplatte klokgevel met een kroonlijst evenals het vroegere herenhuis op de plaats van de rond 1910 gebouwde ‘Engelenburcht’ aan het Binderseind, dat van 1830 tot 1840 nog dienst had gedaan als rk Doofstommeninstituut. Op een oude ansicht uit de periode van de Eerste Wereldoorlog zien we tenslotte nóg een kostelijke gevelhoed, vergelijkbaar met die van Binderseind 3. Dat is ter plaatse van het huidige woonhuis van Bèr Vogels op Kerkstraat 36. Uit vergelijking met een ansicht van 1905 weten we bovendien dat deze hoedgevel pas werd opgetrokken tussen 1905 en 1915 om de doodeenvoudige reden dat we op de oudste ansichtkaart op die plaats nog een gevel ontwaren met een topgevel met rechte zijflanken.
Tot zover deze inventarisatie van Gemertse Hoedjes aan de hand van oude Gemertse ansichtkaarten. In het verleden zullen er beslist nog meer ‘hoedjes’ zijn geweest.
Met dank aan Wim van de Vossenberg en Ben van den Berg
NOTEN:
1. Simon van Wetten, Transcripties Schepenprotocollen van Gemert (Heemkamer Gemert), 8131 akte no.1. dd 23-2-1725: Johan Cremers als momboir over de onmondige kinderen van wijlen Theunis Cremers verwekt bij Helena van Melis, en voornoemde Helena als moederlijk voogdes over haar kinderen hebben vercocht aan Antony Peters van Melis het achterste deel van een huisinge met klein huiske, stallinge en hof, genaamd den Hoet, alhier in de straat. Nog een akker op den Meulenacker. (met verwijzing naar erfdeling dd 30 mei 1734) 23 februari 1723.
2. Gemert R155, akte 195, 9-7-1785
3. Zoals de voorgaande noot 2 betreft het hier mededelingen van Wim van de Vossenberg en Ben van den Berg die werken aan een reconstructie van Gemert-kom in de 17de en 18de eeuw door gegevens van o.m. kadaster, landboek, notariele archieven, testamenten en schepenprotocollen te vergelijken. (‘Het Hoedje’ kadastraal in 1832 perceel LI 14; in het 18de eeuwse Landboek van Gemert, nr.1345; verdere bronverwijzingen: Gemert R130 akte 172 dd 30-5-1724; R145 akte 2 dd 18-12-1753; R149 akte 216 dd 10-11-1767; R188 f.165 21-01-1803)
4. Ad Otten, 100 jaar bejaardenzorg, Gemert 1977 p.26-28.
5. idem
6. Vgl. Helmond — Ach Lieve Tijd, Zwolle 1990, p.106, 119, 201.