GH-2010-02 Gemerts ijzererts naar Pruisen
Harry Slits
Dat er in Gemert ijzer in de grond zit kunnen we allemaal weten. Want het water dat we in Rips, Peelse Loop, Snelle Loop of Esperloop zien stromen is enigszins roestbruin, of lijkt roestbruin doordat er wat roestig spul op de bodem is vastgekoekt.
De hele ondergrond van Gemert zit vol met ijzer. Door stuwing van water ter plaatse van de Peelrandbreuk komt ijzerhoudend water aan de oppervlakte. Door contact met zuurstof uit de lucht vormt zich het slecht oplosbare roestbruine ijzeroxide, ook wel ijzeroer of kortweg oer genoemd. Het wordt door de Gemertse waterlopen afgevoerd naar de Aa, maar waar het in de bodem wegzakt kan het aaneenklitten tot zogenaamde oerbanken.
Tegenwoordig is dat oer economisch niet meer van belang, maar in vroeger tijden was dat in Gemert wel degelijk het geval. En daarvoor hoeven we niet eens terug naar de oertijd!
In het “Uitvoerig en beredeneerd VERSLAG van den toestand der gemeente Gemert” dat de gemeente jaarlijks vaststelde treffen we in de jaren 1870 tot en met 1874 steeds de volgende opsomming onder het kopje buitenlandse handel (zie foto uit het VERSLAG van 1871):
—–
Ingevoerde handelsartikelen zijn: Manufacturen, koloniale waren, steenkolen en guano1, afkomstig uit Engeland, Duitschland, België en Peru
Den uitvoer bestaat uit: vette kalveren, varkens, runderen, vlas, lijnzaad, boter en ijzererts. Het vet vee wordt verzonden naar Engeland. Het vlas naar België, Pruissen, lijnzaad en boter naar Engeland, ijzererts naar Ruhrort(?) Pruissen.
——
Na 1874 wordt er geen melding meer gemaakt van de uitvoer van ijzererts, maar er zat nog heel veel in de grond. En het werd nog steeds uitgegraven en gebruikt in Gemert.
In “Het Mysterie van de IJzervreters” dat Omroep Centraal in december 2008 op de lokale televisie uitzond stond Ad Otten er uitvoerig bij stil. Hij vertelde dat de Rips vroeger werd geschreven als Ruesp of Roesep en dat dat niets anders betekent dan “roestwater”. Verder liet hij een paar enorme ijzeroerklompen zien, een uit de Lourdesgrot in de Nazarethtuin, een uit de Kromstraat en een uit de fundering van een huis achter op den Heuvel.
Het ijzererts vond dus toepassing bij de fundering van huizen! Verder werd het gebruikt voor het maken van grotten, rotsen en calvariebergen. Zo stond het volgende krantenbericht in de Zuid-Willemsvaart van 14 mei 1910:
Gemert Op de gedempte Heerengracht2, tegenover de pastorie, is men bezig met het bouwen ener rots ter voortdurende herinnering aan het 40-jarig priesterjubileum van den Zeereerw. Heer Rector. De rots zal opgetrokken worden uit brokken ijzererts welke men opgedolven heeft op de Berglaren.
Er zijn (nog?) geen concrete aanwijzingen dat het Gemertse ijzererts ook in Gemert zelf werd verwerkt tot ijzer. Dat zou zomaar hebben gekund met de ingevoerde steenkolen!
Wel waren er natuurlijk ook in Gemert vaklieden die het ijzer konden smeden. Volgens het VERSLAG van de gemeente over het jaar 1855 waren er toen in Gemert 7 ambachtelijke smederijen en 6 grofijzersmederijen met 10 werklieden. Dus zo’n 17 mensen verdienden er de kost mee. Ter vergelijking: er waren toen 999 thuiswevers en daarnaast nog 93 werklieden in de textiele fabrieksnijverheid op een kleine 5000 inwoners, dus we blijven wel Weverstad.
In 1876 waren er volgens het VERSLAG van dat jaar 10 smederijen waar in totaal 21 mannen en 3 jongens arbeid verrichtten.
Gelet op het bovenstaande mogen we gerust spreken van een oerdegelijk Gemerts verleden.
NOTEN:
1. Guano is een sinds 1840 veel gebruikte meststof bestaande uit versteende uitwerpselen en lijken van zeevogels en vleermuizen die tot 160 meter dikke lagen voorkomen in vooral Chili en Peru, bevattend voornamelijk fosfaat-, kalium- en stikstofverbindingen.
2. De Heerengracht is de vroegere gracht rond de Latijnse School die waarschijnlijk ten tijde van de nieuwbouw in 1891 gedempt is
