GH-2012-04 De verdwenen Venrayse Dijk
Jan Timmers
De Venraysedijk is tegenwoordig een kort stuk, verharde, maar doodlopende weg in de Mortelse Peel. De naam van de weg doet vermoeden dat
het gaat om een weg die naar het verderop gelegen dorp Venray loopt, net zoalsbijvoorbeeld de Beeksedijk naar Beek loopt of de Boekelseweg naar Boekel. De naam Venraysedijk is daar ook aan te danken, maar de functie van doorgaande wegnaar Venray is al een tijd geleden verloren gegaan. Echter eeuwenlang was de Venraysedijk de belangrijkste weg in de regio dwars door de Peel. De route dateert ongetwijfeld uit de prehistorie.
Nog niet eens zo lang geleden was de Venraysedijk nog geen doodlopende weg. Het grootste deel van het wegtracé is bij de ruilverkaveling
van 1985-1986 opgeheven en omgezet in weiland. De belangrijkste reden daarvoor was ongetwijfeld het verloop van de weg. Deze liep schuin, dwars door het rechthoekige, rationele patroon van percelen heen en werd daarom als storend ervaren voor de agrarische bedrijfsvoering. De functie van de weg was inmiddels zodanig afgenomen dat het opheffen van de weg niet als bezwaar gevoeld werd.
Bij de ontginning van de Mortelse Peel in de eerste helft van de 19de eeuw, was dat nog niet het geval. Het belang van de weg vanuit De Mortel richting Venray was nog behoorlijk groot. Een aantal slingerende zandpaden door het te ontginnen heidegebied verdween bij de ontginning ervan, maar de Venraysedijk bleef gehandhaafd. De zandweg kende, net als de andere paden, een bochtig verloop en was aangepast aan de natuurlijke
omstandigheden. Bij de ontginning van de Mortelse Peel werd hij rechtgetrokken en werd in een “gekanaliseerde” vorm opgenomen in het echthoekige, rationele verkavelingspatroon van de toenmalige ontginningen. Het oude tracé passeerde de voormalige gemeentegrens tussen Gemert en Bakel in de buurt van grenspaal “Achter het Zand”. De rechtgetrokken Venraysedijk passeerde die grens wat zuidelijker. Op de ingekleurde kadastrale kaart van 1832 zien we door het nieuwe patroon het oude tracé nog doorschemeren. In de figuur is dat rood gestippeld aangegeven.
Om het nieuwe stuk aan de Gemertse kant en het oude tracé aan de Bakelse kant aan te laten sluiten moest op Bakels gebied aanvankelijk een
omweggetje gemaakt worden met twee scherpe bochten er in. Later werd De Stippelberg aan de Bakelse kant van de gemeentegrens ook ntgonnen door er dennenbossen aan te planten. Ook bij die ontginning werd een rechthoekig verkavelingspatroon aangehouden en werd de Venraysedijk ook daar rechtgetrokken. De scherpe zuidelijke bocht werd afgesneden en ook aan de Bakelse kant kwam een stukje Venraysedijk schuin door het verkavelingspatroon te lopen. Op kaart is dat zichtbaar. Deze schuin lopende bosweg is nu nog steeds aanwezig.
Voor de ontginning van de Mortelse Peel was er nog een andere zandweg belangrijk in dit gebied. Het is de zogenaamde Beekse Peeldijk.
Het is de weg vanaf Beek en Donk naar de Bakelse Peel, die ook door de inwoners van Beek en Donk gebruikt werd. De Beekse Peeldijk liep vanuit Beek en Donk naar Grotel, stak bij Grotel de Snelle Loop over en liep dan over Gemerts grondgebied langs Milschot en ten zuiden van De Mortel (ter hoogte van de Nachtegaallaan) de Peel in. Iets ten zuiden van de grenspaal Achter het Zand sloot de Beekse Peeldijk aan bij de Venraysedijk. Op de kadasterkaart van 1832 staat bij deze zandweg aangegeven “weg van Beek en Donk naar Venray”. De Venraysedijk was dus niet alleen voor Gemert, maar ook voor Beek en Donk de gangbare weg naar Venray.
Vanaf de voormalige gemeentegrens Gemert-Bakel liep de Venraysedijk dwars door het gebied dat we nu De Stippelberg noemen. Ter hoogte
van het peelven De Klotterpeel kruiste de Venraysedijk de weg van Milheeze naar Oploo. Beide wegtracés zijn bij de ontginning van de Stippelberg
rechtgetrokken. Het stuk Venraysedijk door de Stippelberg vanaf de Klotterpeel tot de grenspaal Achter het Zand heeft nu de naam Gemertsedijk. Het is een rechte zandweg, waarlangs een aantal jaren geleden een halfverhard fietspad werd aangelegd, zodat je nu dwars door de Stippelberg kunt fietsen. Een stuk van de Venraysedijk is daardoor weer toegankelijk gemaakt. Verder richting Venray is het oude wegtracé bij de ontginning van de Jodenpeel eveneens rechtgetrokken en inmiddels verhard. De weg draagt de naam Hazenhutsedijk. Die naam is te danken aan de voormalige Hazenhut, die langs de Venraysedijk stond ter hoogte van de provinciegrens Brabant-Limburg. In 1903 bouwde een zekere Hazenhorst een uitspanning langs de doorgaande weg midden in de Peel.1
De weg werd in die tijd kennelijk nog veel gebruikt en het was de moeite waard om er een herberg te vestigen, zoals dat langs de meeste wegen door de Peel werd gedaan. Zo kennen we de Kraayenhut langs de weg Deurne-Venray en de Stootershut langs de weg Gemert-Oploo (langs Elsendorp).
De weg liep toen nog verder dwars door de Peel via Merselo naar Venray. Op het grondgebied van Merselo heet de weg nu nog Bakelsedijk.
Voor de bewoners van het gebied ten oosten van de Peel was het niet alleen de weg naar Gemert (en naar Beek en Donk), maar vooral ook de weg naar Bakel en van daar naar Helmond.
Het eerste stuk Venraysedijk verdwijnt
Vanaf de Hazenhut op de grens van Bakel en Venray en dus ook op de grens van Brabant en Limburg verdween het eerste stuk van de
Venraysedijk. Vanaf 1953 werd vliegbasis De Peel aangelegd, deels over het tracé van de oude weg. De weg is vanaf dat moment afgesloten en niet langer toegankelijk. In de vorige aflevering van Gemerts Heem schreef Ad Otten al over het IJzeren Gordijn dat onze gemeente afsluit. Op zoek naar het oude wegtracé loop je daar nu tegenaan. Ook al eerder werd Cor Peters hierdoor verrast. Hij deed in 1973 een poging de voormalige Venraysedijk met de fiets in zijn geheel te verkennen. In Gemerts Heem deed hij daarvan verslag. Alles ging goed beschrijft hij, “…totdat ik bij de Brabants/Limburgse grens aankwam. Daar zag ik enige sloten liggen, die vanwege de droogte oversteekbaar waren, en omheiningen met prikkeldraad. Aan de andere kant zag ik de verbinding als harde weg verder gaan. Met veel moeite wist ik mijn fiets en mijzelf over de
versperringen te lichten, en voordat ik het wist, fietste ik over ’n startveld van vliegveld de Peel. Ik kende de Peel nog niet goed, en wist niet dat het
vliegveld over de oude peelweg heen was komen te liggen. Na verschillende startbanen te hebben befietst, kwam ik in de buurt van de Midden Peelweg ’n uitgang tegen en ’n soldaat, die met het geweer in de aanslag op wacht stond, maar die zich kapot schrok, toen ’n fietser hem van achteren benaderde….”.2
Passage door De Peel
De gemeentegrens en dus ook de Hazenhut liggen midden in De Peel op een plaats die zowel vanuit het westen als vanuit het oosten ver van de
“bewoonde” wereld ligt. De plaats waar het moeras van het hoogveen doorgaans het moeilijkst te passeren is. Op de kaart van ca. 1840 zien we dat zowel aan de noordkant als ten zuiden van de Hazenhut dicht bij de grens op dat moment nog volop turf gestoken werd. Het moerasgebied is met een groenige kleur aangegeven en daarbinnen zijn meerdere turfkuilen getekend. Opvallend is dat juist op de plaats waar de weg door de Peel loopt veel minder moeras aanwezig is. Kennelijk ligt daar de ondergrond wat hoger en was de moerassige hoogveenlaag veel dunner.
We zien op de kaart ook een weg getekend vanuit zuidwestelijke richting, die net ten westen van de Hazenhut aansluit op de Venraysedijk. Dat is de weg vanuit Bakel via Milheeze naar de Hazenhut en verder naar Venray. Het oude wegtracé is een zandweg die iets ten westen van de
huidige Peeldijk over de heide loopt en de naam Oude Bakelsedijk draagt. Dat er geen weg “binnendoor” van Milheeze recht naar Venray loopt, geeft ook aan dat de Peel op andere plekken veel moeilijker te passeren was en dat de plaats bij de Hazenhut kennelijk het meest geschikt was om de Peel over te steken.
Het lijkt erop dat het helemaal niet zo toevallig is dat juist op die plaats, waar later de Hazenhut werd gebouwd, de Venraysedijk de
Peel passeert. De plaats ligt van nature wat hoger en dat zorgt ervoor dat de Peel daar het makkelijkst te passeren is met het minste risico.
Dat dat inderdaad zo is blijkt ook uit de “Caerte figurative van de Peel” uit 1716. De kaart is getekend bij gelegenheid van het Tractaat van Venlo, waarbij de grens tussen het toenmalige Pruisen en de Verenigde Nederlanden werd vastgelegd op de plaats waar die grens, maar thans als grens
tussen Brabant en Limburg, nu nog ligt. Het fragment van die kaart die bij dit artikel is afgedrukt betreft het noordelijk Peelgebied, ruwweg tussen Milheeze en Venray. Met een bruine kleur is het moerasgebied ingetekend. Met zwarte lijnen zijn de toenmalige wegen aangegeven.
Opvallend is een smalle strook in het natte hoogveen, waar kennelijk geen moeras aanwezig was. Zowel ten noorden als ten zuiden ervan is
de strook moerassig hoogveen veel breder.
Al in de prehistorie werd deze plaats gebruikt om de Peel te kunnen passeren. In de Steentijd werd het gebied rond de Oude Bakelsedijk veel
bezocht en dat was ook in de IJzertijd het geval. Die vondsten geven aan dat de weg toen al bestaan moet hebben. Ook bij de Venraysedijk ter hoogte van de Klotterpeel zijn steentijdvondsten bekend. De conclusie dat de Venraysedijk als doorgaande route ook al in de prehistorie aanwezig was lijkt daarom niet uit de lucht gegrepen. 3
NOTEN:
1. Nieuwsbrief Heemkundekring
De Rips i.o. jrg 1, nr 2, juni 2010, pag 5 e.v.. Te vinden op www.deblikkenemmer.nl.
2. Cor Peters, Oude wegen
door De Peel, deel 3, Gemerts Heem, 1992, nr 1, blz 23-24.
3. Over andere wegen door de
Peel schreef Sjang Hoeymakers al eerder in Gemerts Heem. Zie bijvoorbeeld: De
oude wegen door de Peel, Gemerts Heem, 1991 nr 3/4 blz 95 e.v. en De Oude wegen
door de Peel, deel 2, Gemerts heem, 1992, nr 1, blz 8 e.v.