Catharina (Cato, To) Werts is op 30 januari 1917 geboren aan het Binderseind in Gemert. Ze is het tiende en jongste kind van Jan Werts en Hendrica Kempen. Ze heeft één broer (Fridus) en acht zusssen (Ida, Truus, Martina, Mien, Frida, Jo, Marie en Riek). Vader is landbouwer, verkoopt melk aan huis, en krijgt voor Gemert e.o. de alleenverkoop van Nutricia-producten.
De boerderij staat een beetje verscholen achter de textielwinkel van Dorus van Uden in de bocht van de weg maar is in feite het belendende pand van de villarij die iedereen in Gemert nu kent als D’n Engelenburcht aan het Binderseind. Jan Werts koopt in 1926 het winkelpand vóór de boerderij en dat pand staat dan al gauw bij iedereen bekend als ’t Melkhuis. De daarachter gelegen boerderij brandt in 1932 tot de grond toe af, maar wordt weer opgebouwd en zal met koeien, varkens en paarden op stal, midden in het dorpscentrum, blijven functioneren tot medio jaren zestig. Fridus die na zijn huwelijk in 1938 de boerderij en de zuivelhandel overneemt, is een bekende verschijning in Gemert. Dagelijks trekt hij als melkboer met paard en kar door de Gemertse straten.
De oudste zus van To is bijna 20 jaar ouder en trouwt al wanneer To nog maar 4 jaar oud is. Twee zussen van To gaan naar de kweekschool van de zusters Franciscanessen in Oirschot en dat voorbeeld volgt To. Meteen na de zesde klas bij de zusters op Nazareth verhuist de dan 12-jarige To in de zomer van 1929 al naar ‘de kweek’ in Oirschot, waar haar zus Riek dan reeds vier jaar intern is. Eerder heeft daar al de ruim tien jaar oudere zus Marie haar diploma gehaald. In het voorjaar van 1931 worden To en haar zus met een taxi in Oirschot opgehaald. Moeder ligt op sterven. In 1938 komt To definitief terug in Gemert en op 21-jarige leeftijd begint ze, ‘recht van de kweek’, haar onderwijsloopbaan als plaatsvervangster van Zuster Corona op de Nazarethschool, om een jaar later een vaste aanstelling te krijgen als onderwijzeres aan de nieuw gebouwde Pandelaarschool in Gemert. Het is het jaar waarin de algemene mobilisatie wordt afgekondigd en ook het jaar waarin haar vader overlijdt. Broer Fridus nam een jaar eerder de boerderij en ’t Melkhuis over van vader Jan Werts, die toen met zijn twee overgebleven dochters (Jo & To) het grote eerste huis van de villarij ‘d’n Engelenburcht’ aankocht en betrok. Na het overlijden van vader beginnen de ‘dames Werts’ ter plaatse een pension. Zij krijgen ‘inkwartiering’ van enkele officieren alsook van de dienstplichtig sergeant Louis van ’t Hooft uit Hoensbroek. Met laatstgenoemde krijgt To verkering. In de nacht van 10 op 11 mei 1940 moet Louis op bevel van hogerhand met zijn manschappen in allerijl de Peel-Raamstelling verlaten in westelijke richting. Drie weken later is hij met zijn peloton in Engeland. Ruim vier jaar moet hij daar blijven. Middels Radio Oranje in Londen verlooft hij zich met Juf To in Gemert en in de klas van To wordt op gezette tijden gezamenlijk gebeden voor de behouden terugkeer van de verloofde van de Juf.
Op de dag van de bevrijding (25 september 1944) staan alle bewoners van het Binderseind aan de deur ter begroeting van de lange colonne met bevrijders die door Gemert trekt. Ook To staat daar wanneer er plots een jeep uit de kolonne zwenkt en tot stilstand komt bij haar voor de deur. Achter het stuur een ‘Britse’ luitenant. Het is Louis.
In januari 1945 trouwen ze op het gemeentehuis van Gemert en meteen na de capitulatie van Duitsland doen ze het op 18 mei 1945 allemaal nog eens over in de kerk van Sint Jan’s Onthoofding te Gemert. Kort na hun huwelijk vertrekken ze uit Gemert. Ze wonen in Den Haag, in Tilburg, in Diemen en vanaf 1959 in Apeldoorn. Louis van ’t Hooft blijft nog ruim 25 jaar in militaire dienst. In 1971 neemt hij afscheid in de rang van luitenant-kolonel.
To en Louis kregen vier kinderen, een zoon en drie dochters. To is niet meer in het onderwijs teruggekeerd. Voor Gemert en het Gemertse heeft ze altijd belangstelling gehouden en lang heeft ze ook contact gehouden met oud-leerlingen. Ze overlijdt op 17 november 1998 te Apeldoorn. Haar man Louis († Schayk 22.10.2001) vindt dan een schriftje met haar jeugdherinneringen dat in 2013 door de Gemertse heemkundekring zal worden uitgegeven onder de titel “Hoj, hoj, pötje mí stroj”.
Ad Otten
Literatuur:
Louis van ’t Hooft, Van Gemert naar Engeland en terug 1939-1944, in: Gemerts Heem 2012 nr.4 en 2013 nr.1.
Wim Vos, De verdiensten van To Werts (1917-1998) voor de studie van ’t Gímmers, in: Gemerts Heem 2012.02.
To Werts, Hoj, hoj, pötje mí stroj – jeugdherinneringen 1920-1935, Gemert 2013.